نسخه آزمایشی
سه شنبه, 29 اسفند 1402 - Tue, 19 Mar 2024

مصاحبه در باب طراحی منظومه روشی بر اساس فلسفه دلالت؛ راه هماهنگ سازی علوم بر محور معارف نقلی

متن زیر مصاحبه با جناب حجت السلام و المسلمین سید محمدمهدی میرباقری؛ رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم می باشد که به تاریخ 11 تیرماه سال 94 در باب «چگونگی اسلامی سازی علوم» انجام شده است. محور سخنان ایشان این است که هماهنگی بین منابع معرفت، به صورت قهری اتفاق نمی افتد، لذا برای اسلامیت علوم می بایست منظومه ای به هم پیوسته از معارف مختلف بر محور معارف نقلی تشکیل داد که این مسئله، نیازمند مقیَّد شدن معارف نقلی، عقلی و تجربی، در منزلت منطق و روش تحقیق است. ایشان معتقد است این مهم نیز امکان پذیر نیست مگر اینکه مسئله «دلالت»، به عنوان عنصر مشترکِ تمامی عرصه های معرفت مورد توجه قرار گیرد و عوامل دخیل در آن، شناسایی شوند. این مطلب به نقل از فصلنامه علوم انسانی اسلامی صدرا می باشد. برای مشاهده مباحث مربوط به تولید علم دینی به مطالب مرتبط در همین پایگاه مراجعه کنید.

سوال: تلقی حضرتعالی از «اسلامی سازی علوم» چیست؟

جواب: رویکردهای متفاوتی نسبت به دینی شدن علوم وجود دارد: رویکرد اول، دین دایرة المعارفی است که تلقی اش این است که همه گزاره هایی را که به آن نیاز داریم می توان به صورت مستقیم از منابع نقلی استنباط کنیم. در این نگاه، معرفت نقلی، ما را از تمامی معرفت های دیگر بی نیاز می کند و می تواند جایگزین آن ها گردد.

به نظر می رسد با توجه به ظرفیتی که الان از نقل در اختیار ماست و همچنین ظرفیت تفاهمی که با خطابات شارع داریم، این رویکرد قابل دفاع نیست و ما علاوه بر استنباط از وحی، به کار تجربی و عقلی هم نیاز داریم، هرچند بحثی جدی بر سر نحوه تعامل و ترکیب این منابع و ابزار معرفت وجود دارد و باید پاسخ داده شود که آیا نقل، عقل و حس سه حوزه معرفتی کاملاً مستقل هستند که دارای معیار صحت مختص به خود می باشند و محصولات آن ها نیز قهراً با یکدیگر هماهنگ اند و یا اینکه چنین استقلالی در کار نیست و هماهنگی آن ها نیز قهری اتفاق نمی افتد و لذا مجموع منابع معرفتی، ابزارهای معرفتی و روش های معرفتی شما باید به نحوی هماهنگ بشوند؟ البته باید دقت کرد که هماهنگی هم، سطوح و اشکال مختلفی می تواند داشته باشد؛ ممکن است شما در هماهنگی نظام معرفتی، محور را معرفت های تجربی و نظری بشر قرار دهید و یا نظام معرفتی را بر محور معرفت های نقلی سامان دهید.

رویکرد دوم، یک رویکرد سنتی است که تجویز (تکلیف) و توصیف (إخبار) را از هم جدا می کند و توصیفات علوم مدرن را گزارشگری بی طرفانه و خنثی از روابط بین واقعیت ها و عوامل عینی و اجتماعی قلمداد می کند و فرض اسلامی بودن یا نبودن را در خصوص آن نمی پذیرد، ولی به علت اینکه این نگاه، بین توصیفات علوم مدرن و تجویزهای آن ها رابطه ای منطقی نمی بیند، معتقد است معارف نقلی می توانند در اسلامی سازی تجویزهای علوم دخالت کنند.

رویکرد سوم، رویکرد دقیق تری است که معتقد است گزاره های توصیفی علوم مدرن هم یک جایی با توصیفات معارف نقلی تعارض دارد. لذا یک قاعده کلی صادر شد که ما در بررسی هر مسئله می بایست هم دستاوردهای نقلی را مدنظر قرار دهیم و هم دستاوردهای عقلی اعم از عرفانی، فلسفی، ریاضی و تجربی را معتبر بشمریم؛ چرا که این ها در عرض هم هستند. اگر هم در مواردی به تعارض رسیدند و متباین و غیرقابل جمع بودند، باید متقن ترین آن ها را اخذ کنیم و اگر صرفاً تعارض اولیه داشتند، باید بین آن ها جمع کنیم. نکته مهم در خصوص این نظریه این است که این نظریه به حضور توصیفات کلان و هستی شناسانه در متن تحلیل های تجربی بی توجه است و لذا حتی آنگاه که از حاکمیت فلسفه اسلامی بر علوم تجربی صحبت می کند، در پی جریان این مفاهیم در حاقّ تحلیل های تجربی نیست و بیشتر در پی این است که نشان دهد ارزیابی و تحلیل های کلان نسبت به خالق هستی و سرنوشت انسان و دنیا در صلاحیت فلسفه است، نه علوم تجربی. لذا می توان گفت این دیدگاه، مقیاس حضور دین در کشف روابط پدیده های علوم را نیز در مقیاس خُرد و گزاره ای مورد توجه قرار می دهد.

رویکرد چهارمی که متأخرتر و جامع تر مطرح شده این است که علم، علاوه بر توصیفاتی که در موضوعات خُرد می دهد، مبتنی بر یک سلسله توصیفات کلان است که با توصیفات هستی شناسانه از جهان تداخل و هم پوشانی دارد. علت این امر هم این است که اساساً علوم برای توصیف پدیده ها، نیازمند مفاهیم پایه و بنیادین هستند و بدون برخورداری از حدود اولیه فلسفی و مفاهیم پایه و مرکزی، قدرت انسجام بخشی به نظام تعاریف و توصیفات خود را ندارند. لذا قائلین این رویکرد به «فلسفه های مضاف» توجه پیدا کردند و گفتند «فلسفه مطلق» باید عهده دار پشتیبانی و انسجام بخشی به نظام توصیفات علوم بشود و توصیفات پایه ای و بنیادین آن از طریق «فلسفه های مضاف»، در توصیفات علوم جریان پیدا کند. اشکالی جدی هم که این رویکرد با آن مواجه است این است که فرضاً اگر شما توصیفات علمی را زیرمجموعه توصیفات فلسفه مطلق قرار دادید، کل این توصیفات چه نسبتی با ما أنزل الله پیدا می کند؟ این مسیر در نهایت، فلسفی سازی علوم است نه دینی سازی علوم.

رویکرد پنجمی نیز که در حال حاضر طرفداران زیادی پیدا کرده و از نگاه متعادل تری برخوردار می باشد این است که ما برای دستیابی به توصیفات و تجویزهای کلان و خرد علمی، هم زمان می بایست هم به دستاوردهای فلسفه توجه داشته باشیم و هم به دستاوردهای منابع وحیانی؛ چرا که موضوعاتی مانند هستی، معرفت، انسان، طبیعت و غیره از اموری هستند که منابع نقلی ما فراوان درباره آن ها سخن گفته اند. بنابراین برای تولید علوم دینی، مدل های «حکمی ـ اجتهادی» را طرح کرده اند تا بخشی از توصیفات و ارزش های حاکم بر علوم را از «فلسفه» بگیرند و بخشی دیگر را از «نقل» اخذ کنند. حال اگر از صاحبان این اندیشه پرسیده شود که هماهنگی و انسجام این معارف فلسفی و نقلی چگونه تأمین می شود؟ قاعدتاً می گویند که این هماهنگی و انسجام، قهری اتفاق می افتد.

این مسیری است که تا الان پیش آمده است. این تطور نیز ناشی از انفعال از عینیت است. عمده این جریانات بدون اینکه بر روی مسئله اصلی تمرکز کنند، از عینیت علوم مدرن آغاز کرده اند و چون به صورت تدریجی، درک عمیق تری از ماهیت و ابعاد علوم مدرن پیدا می کنند، مرحله به مرحله دیدگاه های عمیق تری ارائه می دهند، ولی همچنان سؤال اصلی بی پاسخ می ماند و همین امر، باعث شکسته شدن دیدگاه های متأخر ایشان می شود.

سوال: یعنی حضرتعالی نقص تطور دیدگاه های علم دینی را در انفعال و مهندسی معکوسشان می دانید؟

جواب: بله؛ یعنی در مواجهه با علوم مدرن، نظام سؤالات برآمده از مبنا را اصل قرار نداده اند، بلکه ابتدا و البته به صورت تدریجی در مواجهه با علوم مدرن با مسئله هایی مواجه شده و بعد مهندسی معکوس کرده اند.

سوال: آن سوال اصلی چیست؟

جواب: سلسله سؤالاتی از این دست که اصلاً حوزه های معرفتی چه هستند؟ و این حوزه ها با هم مرتبط اند یا نه؟ آیا معیار صحت در این حوزه ها به هم مرتبط می شوند یا نه؟ آیا کیفیت فهم در این حوزه ها جزیره ای مستقل است و به هم ضمیمه می شوند یا اینکه فهم در این حوزه ها متقوم به هم اتفاق می افتد؟ نقش اراده در هر یک از این حوزه ها چیست؟ چگونه می توان در هر یک از این عرصه ها، معیاری برای صحیح و غلط انحای حضور اراده معین کرد؟ و ما چگونه می توانیم منظومه معرفتی خود را به شکل پیش برنده ای به صورت منسجم اداره کنیم؟ وقتی این سؤالات را به صورت پیشینی جواب دهید، امکان اینکه در عرصه معرفت و هماهنگ سازی آن، فعال برخورد کنید فراهم می شود. بنده این سؤالات را در عبارت «فلسفه دلالت» خلاصه می کنم؛ چرا که دلالت به معنای «انتقال ذهن از مقدمات به نتایج»، موضوع مشترک و عامِ تمامی عرصه های مختلف معرفت است.

بر این اساس به نظر بنده، فلسفه دلالت که متکفل بیان عوامل دخیل در معرفت و نسبت حوزه های معرفتی به یکدیگر، از طریق تعیین نسبت معیار صحت و کیفیت استنتاج در هر حوزه معرفتی است، مانع اصلی انفعال در تحلیل از علوم مدرن می شود.

سوال: شروع از «فلسفه دلالت» در تحلیل علم دینی چه تفاوتی را در مواجهه با علوم مدرن ایجاد می کند؟

جواب: اگر شما از طرف «فلسفه دلالت» به سمت علوم حرکت کنید، این امکان را پیدا می کنید که به طراحی «منطق های متعدد و در عین حال هماهنگ» اقدام کنید. با توجه به «تعدد موضوعات قابل شناسایی»، شکی نیست که ما نیازمند برخورداری از «منطق های متعددی» هستیم. در چنین وضعیتی، این فلسفه دلالت است که مبنای هماهنگی و انسجام منطق های متعدد می گردد.

علاوه بر این، اگر در فلسفه دلالت، مبتنی بر استدلال های نظری به «ضرورت متعبد شدن به خدای متعال در عمل فهمیدن» قائل شدید و به این نتیجه رسیدید که «در مقام فهمیدن نیز باید در مقام تعبد و بندگی خدای متعال» باشید، آنگاه نحوه ساخت منطق های متعدد، سمت و سوی خاص دیگری به خود می گیرد. بر این اساس، شاید رویکردی که قابل تبیین و دفاع باشد این است که شأن تخاطبی که شارع در قالب معارف نقلی با بندگان خود انجام داده است، شأن سرپرستی تکامل آن ها را در تمامی عرصه های تعبد و بندگی، از جمله مقام تفکر و فهمیدن داراست. لذا ما موظفیم این سرپرستی را از طریق سامان دادن منظومه معرفتی خود بر محور معارف نقلی دنبال کنیم که این مسلماً غیر از نقلی کردن تمام گزاره هاست. بله ممکن است در جهانی قرار بگیریم که نحوه انتفاع ما از شارع، نحوه مستقیم تری باشد و ممکن است در آنجا احتیاج به خیلی از تلاش های تجربی یا نظری نداشته باشیم، ولی فعلاً در جهان کنونی چنین نیست و ما قائل به نظریه دین دایرة المعارفی به اصطلاح رایجش نیستیم. فعلاً شرایط ما به نحوی است که ما به دنبال قرار گرفتن فهم از منابع نقلی در محور منظومه معرفتیمان هستیم و تأکید داریم که محور قرار گرفتن معارف نقلی در منظومه معارف بشری از طریق ایجاد منظومه ای از روش ها فراهم می آید که بر اساس «فلسفه دلالت» به انسجام و هماهنگی رسیده اند. بنابراین به نظر ما نگاه های جزیره ای به منطق ها و مستقل دانستن روش نقلی از روش عقلی و روش تجربی راه به جایی نمی برد و ناچاراً در تعارض فرآورده های این سه روش، ناگزیر از پذیرش انفعال در عرصه معارف نقلی می شود. در نگاه جزیره ای ممکن است شما به دلیل اینکه موضوع یک علم، موضوع اعلایی است، آن را محور قرار دهید و بگویید این محترم تر از بقیه علوم است، ولی این محور بودن به معنای این نیست که واقعاً مضمون این دانش، در دانش های دیگر حاکمیت پیدا کند و فرآوری شود و محک صدق دانش های دیگر قرار گیرد. لذا شیوه ای که در قدیم وجود داشته است که علوم را به لحاظ موضوع یا غایت، دسته بندی ارزشی کرده و می گفتند مثلاً فلسفه اشرف علوم است، این شرافت شرافتی نیست که علوم را راهبری کند. محور بودن، یعنی واقعاً منظومه معرفتی ای ساخته شود که همه معارف در آن گره می خورند و محور این نظام معرفتی، معارف نقلی است.

سوال: معارف تجربی چگونه می تواند از لحاظ منطق به معارف نقلی گره بخورد؟ این ارتباط منطقی را بیشتر توضیح دهید.

جواب: اگر فهم را سیستمی تحلیل کرده و بپذیرید قوای معرفتی انسان جزایر مستقل از هم نیستند و این فهم ها سرریز در یکدیگر می شوند و یکدیگر را قید می زنند؛ آنجا که می خواهید فهم را خودآگاه کرده و با نگاه درجه دو، قواعد روشی عرصه های مختلف را منقح کنید، ضرورتاً می بایست روش هایتان هم به صورت سیستمی به هم مرتبط باشند و فرآیند عملکرد قوای ادراکی به گونه ای تعریف شود که در مسیر تحصیل معرفت، معرفت ها اعم از تجربی، عقلی، شهودی و نقلی هم افزایی داشته باشند. بنابراین اگر چه هر یک از معارف نظری و حسی روش متفاوتی با معارف نقلی دارند اما نقاط تماس و اصطکاک نیز دارند و همین اقتضا می کند که روش ها هماهنگ باشند. البته باز هم تأکید می کنم در این هماهنگی حتماً می توانید متغیر اصلی منظومه معرفتی را معرفت های تجربی یا نظری یا معرفت های مستند به وحی قرار دهید و لذا محوریت یافتن معارف مستند به وحی در منظومه معرفتی، قهری اتقاق نمی افتد و نیاز به تدبیر و ملاحظات منطقی است.

سوال: چگونه می توان معارف نقلی را به نسبت معارف دیگر، محور منظومه معرفتی قرار داد؟

جواب: روش استنباط شما از منابع نقلی در هر صورت، می بایست معارفی ارزشی، توصیفی و تکلیفی به شما تحویل دهد. هر سنخ از این معارف نقلی می بایست در روش تحقیق دانش های نظری و تجربی موقف و جایگاهی داشته باشد. بنابراین محور قرار گرفتن معارف نقلی به معنای نقلی شدن روش تحقیق علوم نظری و تجربی نیست، ولی لازم است که هر یک از علوم نظری و تجربی از روشی برخوردار باشند که جایگاه گزاره های نقلی در دلالت ها و استنتاج های نظری و تجربی به صورت منطقی تعبیه شده و موقف آن ها مراعات شده باشد. از دیدگاه ما چنین روش تحقیق تجربی و نظری نیز حجیت دارد. بنابراین مفهوم حجیت، منحصراً وصفی برای روش استنباط از منابع نقلی نیست و روش های تجربی و نظری نیز می توانند به حَسَب خود، متصف به آن شوند. باید توجه کرد که اگر شما چنین موقفی را در نظر نگیرید و نحوه تعامل نقل، حس و عقل را در روش تحقیق هر یک ملاحظه نکنید، طبیعی است وقتی شما یک منظومه معرفتی فقهی دارید حداکثر به معرفت های تجربی و نظری منضم می شود.

بنابراین اگر منظومه روش تحقیق بخواهد به صورت منسجم عمل بکند باید درون این منظومه، هر معرفتی قید معرفت های دیگر باشد و گرنه روش به صورت منظومه ای عمل نمی کند. اگر دقیق تر بشوید معیار صحت شما هم باید قید بخورد؛ یعنی هم معیار صحت معارف نقلی شما حتماً باید به نحوی به علوم نظری و تجربی قید بخورد و هم معیار صحت علوم تجربی و نظریتان باید به معیار صحت علوم نقلی مقید باشد. لذا نمی توانید مدعی شوید که هر یک از این عرصه های معرفت از یکدیگر مستقلند و معیار صحت هر عرصه، به بداهت های خاص همان عرصه بر می گردد.

سوال: پذیرش این مطلب در علوم فرودست راحت تر است ولی اینکه ما معارف نقلی را قید بزنیم یک مقداری عجیب می نماید. لازمه فرمایش شما این است که اگر فقیهی با استناد به علم اصول فقه، به استظهاری از منابع نقلی رسید، ولی استنباطش در عمل پیاده شدنی نباشد، در حقیقت استنباط وی مخدوش است.

جواب: حرف ما این نیست که معرفت دینی به دانش های سکولار قید بخورد که حاصلِ نظریه قبض و بسط و نظائر آن است. اما آیا دین می خواهد تبدیل به برنامه عمل زندگی مردم بشود یا نه؟ اگر استنباط فقهی شما منجر به برنامه ای شد که قابلیت اجرا ندارد، شما باید فرض را برضعف در استنباط بگذارید؛ مگر اینکه بگویید ضعف در استنباط هیچ گاه منجر به ضعف عملی نمی شود و عدم کارآمدی نیز هیچ گاه مستند به ضعف استنباط نیست؟ قطعاً اشکال به خطای در دین بر نمی گردد، اما استنباط یک عمل انسانی است و باید همواره در جهت بهینه حجیت آن تلاش کرد.

سوال: آیااین کار به معنای عمل گرایی در فقاهت نیست؟

جواب: گاهی یک اصطلاح از یک فرهنگ غلطی آمده که در نگاه ما قابل پذیرش نیست. اگر عمل گرایی به این معنا باشد که تمام معیار صحت به کارآمدی مادی برگردد، مسلماً حرف غلطی است و منجر به حاکمیت حس بر معارف نقلی می شود. اما اگر کارآمدی در عمل، به معنای قدرت بر حل معضلات عینی جامعه مؤمنین با شاخصه هایی در جهت توسعه اقتدار اسلام در نظر گرفته شد آیا نباید آن را قید صحت استنباطات نقلی قرار دهیم؟!

سوال: لطفاً در مورد مفهوم روش که دال مرکزی نظریه حضرت عالی برای هماهنگی علوم است توضیح بفرمایید. ظاهراً شما مبتنی بر یک معرفت شناسی معتقدید عرصه های مختلف دانشی ما هماهنگی قهری ندارند و این طور نیست که نقل و عقل و تجربه مستقلاً و علی حده کشف کنند. لذا کأنه روش، ناظر به یک نوع تصرف خودآگاه در منابع معرفتی است.

جواب: گاهی شما برای معرفت، منابع متعددی قائلید و در عین حال، می گویید هر یک از منابع معرفتی مستقلاً به یک معرفت صحیح و قابل دفاع و معقول منتهی می شود. لذا در معقولیتش هم اولاً معرفت های دیگر را در نظر نمی گیرید و دوماً یک برنامه عملی خاص را هم برای بهره برداری از آن منبع در نظر نمی گیرید. یک موقع هم می گویید برای بالفعل کردن و استفاده از منابع معرفتی مختلف باید «یک منظومه عملیاتی خاص» انجام بگیرد که این برنامه و علمیات بهره برداری شما به تلقی شما از «آن منبع معرفتی» و «معیار صحت فهم در آن عرصه» بر می گردد. اگر شما عملیات فهم را غیر ارادی بدانید حتماً روشی که برای آن ارائه می دهید یک روش جبری علیتی است. اگر صحت فهم را صرفاً به انتساب او با واقع ببینید حتماً به یک برنامه خاص دیگر می رسید، ولی اگر شما در معیار صحت فهم و عوامل فهم، یک نظریه خاص داشتید که اراده را دخیل در پیدایش فهم می دانستید و لذا تعبد آن به الزامات ربوبیت خدای متعال را معیار صحت فهم معرفی کردید، چگونگی عملیات و برنامه بهره برداری از منابع مختلف فهم، شکل خاصی به خود می گیرد. این برنامه و منظومه عملیات بهره برداری از منابع فهم، «روش» نام دارد که پشتوانه آن، مبانی معرفت شناسی شماست که بنده از آن به نام «فلسفه دلالت» نام بردم.

«دلالت» فرآیند پیچیده ای دارد که اختیار ما هم در این فرآیند، یک عامل مؤثر است. البته در قوای ادراکی ما همواره سطحی اولیه از فهم وجود دارد که اختیار ما در آن نقشی ندارد، ولی همین که ما شروع به تفکر و تعقل می کنیم، اراده ما نیز حضور پیدا می کند که لازم است برای سنجش صحت و عدم صحتِ نحوه حضور اراده در عرصه فهم، معیاری مشخص کنیم و اراده را ملزم به تبعیت از آن کنیم. البته نحوه حضور اراده در هر یک از عرصه های فهم، متفاوت است و لذا قواعد صحت آن نیز متنوع است؛ هر چند تمامی معیار صحت های بخش های خاص باید بر اساس یک معیار صحت عام، به وحدت و انسجام برسند. بر این اساس می توان مدعی شد که لزوم قاعده مندی مؤمنانه منحصر در فهم از منابع نقلی نیست و عرصه دلالت های عقلی و دلالت های حسی نیز نیازمند روش تحقیقِ دارای حجیتی است که مشخص کننده برنامه بهره برداری صحیح از این منابع است.

سوال: آیا به نظر حضرتعالی علم اصول موجود نیز نیازمند تغییرات است؟

جواب: ظرفیت علم اصول موجود، در حد اتمام حجت و تأمین از عقوبت، آن هم عمدتاً در مقیاسی است که واحد مطالعه اش فرد یا نهایتاً بعض روابط اجتماعی است.

از لحاظ کلامی، ظرفیت استنباطی که ما از دین داریم همواره می تواند تکامل پیدا کند. لذا اگر ما اولاً «ظرفیت اضطرار و نیازمندی خود به دین» را ارتقا ببخشیم، به طوری که فقط دنبال این نباشیم که در مقابل تکالیف الهی عقوبت نشویم، بلکه بخواهیم زندگی ما به بستر «تقرب» تبدیل شود، قاعدتاً ساز و کار اجتهاد ما هم باید ارتقا یابد و ناظر به احکامِ رشد و شریعتِ تعالیِ ساحت های مختلف انسان گردد. ثانیاً اگر «واحد مطالعه تان را از فرد به مقیاس اجتماعی» تغییر دادید و بالاتر از آن، به «برنامه ریزی برای تکامل اجتماعی» ارتقا بخشیدید، حتماً باید قواعد علم اصول را نیز متناسب با این مقیاس، تکامل بخشید. ثالثاً اینکه عمدتاً فقه ما ناظر به حوزه «تکلیف» است، در حالی که اگر شما بخواهید در حوزه برنامه ریزی، به خصوص برنامه ریزی اجتماعی وارد شوید حتماً به «احکام توصیفی» و «احکام ارزشی» هم نیاز دارید. اگر دین می خواهد در تجویز علوم دخالت کند، حتماً باید عرصه معرفت نقلی علاوه بر تکلیف، ناظر به توصیف و ارزش هم باشد.

سوال: تکامل علم اصول موجود چگونه واقع می شود؟

تکامل علم اصول زمانی امکان پذیر است که ما نگاه عمیق تری به علم اصول داشته باشیم. ماهیت علم اصول، قواعد تفاهم با شارع و تقنین فهم از خطابات اوست. اگر بخواهیم در قواعد علم اصول موجود تصرفی داشته باشیم و آن ها را ارتقا بخشیم، باید تعریفمان از فهم و معرفت، بیش از آنکه تعریف به آثار باشد، تعریف به ارکان و فرآیند دلالت باشد. در صورتی می توانیم روش و قواعد فهم از خطابات را ارتقا دهیم که عوامل دخیل در فهم از خطاب شارع را بشناسیم و سپس آن ها را بر اساس رعایت «شأن تخاطب شارع» مقنن کنیم. اینجاست که مشخص می شود قواعد فهم ما از خطابات شارع، متشکل از سه نوع «قواعد عرفی، عقلایی و عقلی» است که در حقیقت «قواعد زیرساختی علم اصول» محسوب می شوند. برای تکامل علم اصول فقه نیازمند آن هستیم که تحلیل و شناخت خود را از این قواعد زیرساختی بهینه کنیم تا قدرت تبیین «قواعد روش تحقیق، در سطوح بالاتر مدالیل خطابات شارع» را به دست آوریم.

در طراحی قواعد علم اصول نیز همواره باید سه شاخصه را مد نظر داشته باشیم. این سه شاخصه در حقیقت شاخصه های حجیت، در مقام ساخت منطق و قواعد فهم است که عبارتند از «تعبد، تقنین و تفاهم اجتماعی».

باید توجه داشت که تخاطب شارع، مستقل از خود شارع نیست؛ یعنی شارع کلامی را القا کرده و در اینکه ما از این کلام چه بفهمیم، خود شارع است که دخالت می کند. اینجاست که شما پایگاه صحت فهم را به تسلیم به شارع بودن قرار می دهید. به عبارت دیگر اگر کسی که در مقام طراحی قواعد فهم از خطابات شارع نشسته است، بنای تبعیت از ما أنزل الله نداشته باشد و متکلم را شارع و حکیم علی الاطلاق و معصوم از هر نوع خطا و تهافت در نظر نگیرد، حتماً قواعد متفاوتی را برای فهم مدلول خطابات به دست خواهد آورد. این همان چیزی است که در علم اصول موجود به عنوان «دغدغه استناد» موج می زند. لذا به اندازه ای که بنای بر تعبد داریم، فهممان حقانیت و حجیت خواهد داشت و نورانی خواهد شد. وگرنه اگر دنبال تحریف باشید و یا به نحو اتمّ، حمیّت بر جلوگیری از خطای در استناد به شارع نداشته باشیم، خداوند با همین کلام ما را اضلال می کند! «إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فوقها فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ماذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثیراً وَ یَهْدی بِهِ کَثیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقینَ»(بقره/26)

ثانیاً این تعبد باید به قانون تبدیل شود که وقتی شما به مرحله قانون مندی می رسید باید عوامل معرفت و نحوه منظومه سازی این عوامل معرفت و امثال این ها بحث شود.

ثالثاً زمانی که این تعبد به یک سری قواعد تبدیل شد، لازم است به تفاهم اجتماعی برسد. مقصود از تفاهم اجتماعی هم این است که قواعدی که مجتهد در علم اصول به آن می رسد باید با سایر متخصصین این دانش، به بحث و گفتگو بگذارد و در معرض نقد و بررسی آن ها قرار دهد. حاصل این کار، استفراغ وسع اجتماعی برای تسلیم شدن به وحی است.

«استفراغ وسع در تسلیم بودن به شارع»، پایگاه اصلی حجیت قواعد فهم خطابات است که این استفراغ وسع باید از بستر تعبد، تقنین، تفاهم عبور کند.

سوال: چالش های فرا روی اسلامی سازی علوم را چه می دانید؟

جواب: اگر شما برای علم، بسترهای اجتماعی و تاریخی قائل شوید، یکی از چالش ها برای رسیدن به علوم انسانی، این است که بستر تاریخی و اجتماعی خوب تبیین نشده است. وقوع انقلاب اسلامی به معنای تحقق شرایط تاریخی و اجتماعی علم دینی است. اگر این انقلاب که ناظر به جریان دین در حیات اجتماعی بشر است، اتفاق نمی افتاد، الان بحث از اینکه عقلانیت علمی باید تسلیم وحی بشود یا نشود مطرح نبود. چون الان از منظر حاکمیتی می خواهیم بر اساس دین، برنامه ریزی اجتماعی کنیم، این بحث پیش می آید که نسبت معارف نقلی با معارف تجربی و عقلی چه می شود؟ این انقلاب اسلامی است که انتظارات اجتماعی را در جهت توسعه حضور دین در عرصه جامعه تغییر داده و موجب ارتقاء انتظارات اجتماعی از دین گردیده است.

ما باید در گام بعدی بتوانیم این توسعه انتظار دینی زیستن در عرصه اجتماعی را که مستند به وقوع انقلاب اسلامی است، به توسعه انتظار از نقش آفرینی بیشتر معارف نقلی در منظومه معارف بشر تبدیل کنیم؛ زیرا ساماندهی حیات اجتماعی از بستر دانش ها و عقلانیت اجتماعی عبور می کند و مادامی که علوم و عقلانیت اجتماعی دینی تر نشود، نمی توان انتظار دینی تر شدن عینیت زندگی اجتماعی را داشت.

پس باید، انتظاراتی در حوزه دانش ایجاد شود که این انتظارات، یعنی افزایش توقع تولید نظام معرفتی بر محور معارف وحیانی و البته متناسبِ با اهداف انقلاب اسلامی. برای تحقق این گام، هم نیازمند ارتقاء انتظارات نخبگان علمی هستیم و هم لازم است به تعمیم این انتظارات به کف جامعه اقدام کنیم.

یک گام مهم دیگر، لزوم تعیین نظامات موضوعات علمی متناسب با تولید نظام معرفتی مطلوب است. در این مرحله باید نظام سؤالات عمیق و مؤثر در اسلامی سازی علوم را در یک فرآیند تفاهم نخبگانی پیدا کنیم. مشخص شدن نظام سؤالات عمیق و مشترک می تواند امکان رقابت و مقایسه علمی بین دیدگاه های مختلف این عرصه را فراهم کند. به عنوان مثال پیشنهاد ما شروع از «فلسفه دلالت» و صحبت از «عوامل درونی و بیرونی دخیل در پیدایش معرفت» و همچنین نسبت این عوامل با «هدایت الهی» و «اختیار انسانی» است؛ زیرا به نظر می رسد در سایه پاسخ به چنین سؤالاتی است که تکلیف مابه الاختلافات دیدگاه های موجود علم دینی مشخص می شود و می توان به سؤالات پیش رو پاسخ داد؛ سؤالاتی مانند اینکه آیا منظومه معرفتی، ترکیبی انضمامی و الصاقی از دستاوردهای منابع مختلف معرفتی است و یا اینکه دستاوردهای منابع مختلف، در هم تنیده و دارای تأثیر و تأثر متقابل هستند؟ آیا دستاوردهای مختلف منابع معرفتی، دارای هماهنگی قهری اند و یا اینکه قهراً هماهنگ نیستند و باید با تدبیر منطقی و ملاحظات روشی به هماهنگ سازی آن ها مبادرت ورزید؟ و سوالاتی از این دست.

بنابراین ما به طور کلی برای به سامان رساندن آرمان اسلامی سازی علوم نیازمند «نقشه راه» هستیم؛ نقشه راهی که هم بیانگر چگونگی فرهنگ سازی در عرصه اسلامی سازی علوم باشد و هم بتواند در عرصه تخصصی، با تعیین نظام موضوعات و نظام افعال مناسب با آن، زمینه تضارب آرا و بستر تنقیح و مقایسه دیدگاه های مختلف علم دینی را فراهم آورد.