بسم الله الرحمن الرحیم
تقریر درس خارج فقه کتاب الزکات
آیت الله سید محمد مهدی میرباقری
جلسه 25 یک شنبه 21 / 08 / 1402
بررسی حقوق مالی غیر از زکات ـ روایات «بَابُ اِسْتِحْبَابِ اَلصَّدَقَةِ مِنَ اَلزَّرْعِ وَ اَلثِّمَارِ يَوْمَ اَلْحَصَادِ وَ اَلْجَذَاذ»
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بحث در حقوق مالی غیر زکات بود. در جلسه قبل آیه مربوط به حق یوم الحصاد بررسی شد. در استحباب حق یوم الحصاد تردیدی نیست. محل بحث این است که آیا وجوب از آن فهمیده می شود؟ مشهور می گویند وجوب فهمیده نمی شود. فقط شیخ طوسی در خلاف ادعا می کند حق یوم الحصاد واجب است و در این مورد ادعای اجماع می نماید. ادله ای که برای این حق ذکر شده است آیه 141 سوره مبارکه انعام، تسالم فقهی و روایات می باشد. خدای متعال می فرماید: «كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِه» در این آیه ظاهرا ضمیر «حقه» به ثمر بر می گردد ولو اینکه مانعی ندارد که به «الله» هم برگردد. حصاد در لغت معمولا به معنای درو کردن زرع می باشد اما در بعضی از استعمالات برای چیدن میوه درخت هم تعبیر به حصد شده است. پس ممکن است حصد اعم از زرع باشد. یعنی در روز چیدن محصولات درختی و زراعتی حق آنها را اداء کنید. در مورد این آیه احتمالات مختلفی بیان شده است. برخی گفته اند مقصود از آیه زکات است. این ادعای تمامی نیست. چون این آیه مکی است و آیات زکات مدنی می باشد. برخی گفته اند آیات زکات این آیه را نسخ کرده اند. این ادعا هم تمام نیست. چون روایات ما به این آیه برای اثبات حق یوم الحصاد استدلال کرده اند. مرحوم آقای هاشمی می فرماید: آیه شامل حقوق واجب و مستحب می شود اما به وسیله آیات زکات، زکات واجب شده و بقیه این حقوق به مطلوبیت خود باقی مانده اند. این هم توجیه دقیقی نیست. چون در روایات، این آیه فقط بر غیر زکات تطبیق شده است. پس حق یوم الحصاد، منسوخ نیست و حقی غیر از زکات می باشد، اما آیا از آیه به خودی خود وجوب فهمیده می شود؟ تنها قرینه ای که در آیه بر وجوب وجود دارد عبارت « وَ آتُوا حَقَّهُ » می باشد. استفاده وجوب از این عبارت مشکل است چون در موارد متعددی در آیات و روایات، این عبارت در مورد حقوق مستحبی مثل صدقات مستحب به کار رفته است. در ادامه به روایات این موضوع خواهیم پرداخت.
بَابُ اِسْتِحْبَابِ اَلصَّدَقَةِ مِنَ اَلزَّرْعِ وَ اَلثِّمَارِ يَوْمَ اَلْحَصَادِ وَ اَلْجَذَاذ
روایت اول
سند این روایت صحیح است و همه رواة آن از فضلا می باشند.
« مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي بَصِيرٍ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: فِي قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، فَقَالُوا جَمِيعاً قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هَذَا مِنَ اَلصَّدَقَةِ تُعْطِي اَلْمِسْكِينَ اَلْقَبْضَةَ بَعْدَ اَلْقَبْضَةِ وَ مِنَ اَلْجُذَاذِ اَلْحَفْنَةَ بَعْدَ اَلْحَفْنَةِ حَتَّى يَفْرُغَ اَلْحَدِيثَ. »
امام صادق علیه السلام می فرماید: مقصود از حق یوم الحصاد، صدقه ای است که به مسکین داده می شود. گندم بعد از چیده شدن، کوبیده می شود و از خوشه جدا می گردد. قبضه در مورد خوشه به کار رفته است. القبضه بعد القبضه یعنی از خوشه های گندم مقداری به فقیر به عنوان صدقه پرداخت کنید. حفنه به معنای یک کف دست می باشد. بعضی از روایات هم آن را به معنای دو کف پر، اخذ کرده اند. به نظر می آید در این روایت معنای اول مراد است.
از این روایت استظهار وجوب نمی شود. برخی ادعا کرده اند به قرینه لفظ «صدقه»، این روایت ظاهر در استحباب است. این ادعا تمام نیست. چون در قرآن در مورد زکات که از واجبات است تعبیر صدقه به کار رفته است.
روایت دوم
در سند این روایت «معاویه بن میسرة بن شریح» محل بحث است. مرحوم مجلسی این روایت را به لحاظ این شخص ضعیف می دانند. ایشان توثیق مستقیمی در کتب رجال ندارد اما از مشایخ ابن ابی عمیر و صفوان بن یحیی و بزنطی می باشد. به همین دلیل بعید نیست بگوییم این علامت توثیق است. به هر حال اگر مشکل سند از ناحیه این شخص حل شود، روایت صحیحه می باشد.
« وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ اِبْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ شُرَيْحٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ: فِي اَلزَّرْعِ حَقَّانِ حَقٌّ تُؤْخَذُ بِهِ وَ حَقٌّ تُعْطِيهِ قُلْتُ وَ مَا اَلَّذِي أُوخَذُ بِهِ وَ مَا اَلَّذِي أُعْطِيهِ قَالَ أَمَّا اَلَّذِي تُؤْخَذُ بِهِ فَالْعُشْرُ وَ نِصْفُ اَلْعُشْرِ وَ أَمَّا اَلَّذِي تُعْطِيهِ فَقَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، يَعْنِي مَنْ حَضَرَكَ اَلشَّيْ‌ءَ بَعْدَ اَلشَّيْ‌ءِ وَ لاَ أَعْلَمُهُ إِلاَّ قَالَ اَلضِّغْثَ ثُمَّ اَلضِّغْثَ حَتَّى يَفْرُغَ. »
امام صادق علیه السلام می فرماید: در زرع دو حق وجود دارد. حقی که از شما گرفته می شود و حقی که خودتان باید پرداخت کنید. آنچه از شما گرفته می شود زکات است. عشر و نصف عشر اشاره به کشت دیم و غیر دیم دارد. آنچه خودتان باید پرداخت کنید همان است که خدای متعال فرمود: «وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِه»ِ این صدقه به نیازمندانی داده می شود که نزد شما حاضر می شوند. ضغث به معنای یک مشت خوشه می باشد. این کار تا جایی ادامه پیدا می کند که هر فقیری مقداری بگیرد و هیچ کس دست خالی نرود.
از این روایت به قرینه « حَقٌّ تُؤْخَذُ بِهِ وَ حَقٌّ تُعْطِيهِ » استظهار استحباب شده است. به نظر می آید این قرینه برای استحباب کافی نیست. ممکن است امر واجبی باشد که دستور بدهند خودتان پرداخت کنید. علاوه بر اینکه اگر مقدار حق حصاد مشخص شده بود، اشعار به استحباب حق حصاد داشت. اما در این روایت مقدار حق حصاد هم مشخص شده است. پس اشعار به استحباب حق حصاد ندارد. گفته شده هر فقیری آمد تا زمانی که در حال درو کردن هستید یک قبضه به او بدهید.
البته از این روایت وجوب هم فهمیده نمی شود.
روایت سوم
سند این روایت صحیح است.
« وَ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: فِي قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، قَالَ تُعْطِي اَلْمِسْكِينَ يَوْمَ حَصَادِكَ اَلضِّغْثَ ثُمَّ إِذَا وَقَعَ فِي اَلْبَيْدَرِ ثُمَّ إِذَا وَقَعَ فِي اَلصَّاعِ اَلْعُشْرَ وَ نِصْفَ اَلْعُشْرِ. »
امام صادق علیه السلام فرمودند: موقع درو کردن هر کسی آمد یک قبضه به او بدهید. وقتی هم که آن را کوبیدید و گندم آن را جدا کردید موقع پرداخت زکات می باشد.
این روایت هم حق حصاد را غیر از زکات دانسته است. در این روایت حق حصاد توضیح داده شده اما از آن استفاده وجوب یا استحباب نمی شود.
روایت چهارم
سند این روایت صحیح است.
« عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ اَلْحَكَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ شُعَيْبٍ اَلْعَقَرْقُوفِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، قَالَ اَلضِّغْثَ مِنَ اَلسُّنْبُلِ وَ اَلْكَفَّ مِنَ اَلتَّمْرِ إِذَا خَرَصَ، قَالَ وَ سَأَلْتُهُ هَلْ يَسْتَقِيمُ إِعْطَاؤُهُ إِذَا أَدْخَلَهُ قَالَ لاَ هُوَ أَسْخَى لِنَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ يُدْخِلَهُ بَيْتَهُ. »
از امام صادق علیه السلام در مورد آیه شریفه پرسیده شد. حضرت فرمود: از گندم و جو که هنوز کوبیده نشده است یک قبضه بدهید و از خرما یک کف بدهید. پرسیده شد آیا می تواند بعد از درو کردن به خانه ببرد و پرداخت کند. حضرت فرمود: نه، اگر حق حصاد خوشه های گندم را قبل از اینکه به خانه ببرد پرداخت کند سخاوت بیشتری به خرج داده و منفعت بیشتری برایش دارد.
این روایت حق حصاد را غیر از زکات دانسته است. اما دلالت بر وجوب ندارد.
سوال: اگر بداند که مقدار محصول این زمین به نصاب زکات رسیده است، آیا با پرداخت حق حصاد، زکات ساقط می شود؟ در فرض سوال زکات ساقط نمی شود.
این روایت قرینه ای دارد که از آن استفاده استحباب می شود. حضرت فرمود: «هُوَ أَسْخَى لِنَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ يُدْخِلَهُ بَيْتَهُ» این عبارت با وجوب سازگاری ندارد و اشعار به استحباب دارد.
به هر حال در این روایت دو احتمال وجود دارد:
1. کشاورز حق یوم الحصاد را ندهد و به منزل برود و بعد تکلیف آن را مشخص کند. اگر مقصود روایت این باشد همان طور که در بالا گفته شد، این روایت اشعار به استحباب دارد.
2. کشاورز حق یوم الحصاد را مشخص می کند ولی در پرداخت این حق تاخیر می اندازد و می خواهد بعد از این که به خانه رفت این حق را پرداخت نماید.
در هر دو احتمال حضرت اجازه نمی دهند. حق یوم الحصاد باید در روز برداشت محصول به نیازمندانی که در زمین کشاورزی حاضر می شوند پرداخت شود.
روایت پنجم
سند این روایت صحیح است.
« وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ اَلْبَرْقِيِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنِ اَلرِّضَا عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنْ لَمْ يَحْضُرِ اَلْمَسَاكِينُ وَ هُوَ يَحْصُدُ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ. »
از حضرت رضا علیه السلام پرسید: اگر هنگام برداشت محصول مسکینی حاضر نشد چه کند؟ حضرت فرمود: چیزی به گردن او نیست. حق حصاد برای فقرایی است که در روز برداشت محصول حاضر می شوند.
در این روایت موضوع حق حصاد مشخص شده است. مسکین حاضر در یوم الحصاد موضوع این حق است. اگر مسکین نبود یا در یوم الحصاد حاضر نشد، این حق از گردن کشاورز ساقط می شود.
روایت ششم
روایت مرسله می باشد.
« مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ فِي اَلْمُقْنِعِ عَنِ اَلْحَلَبِيِّ: أَنَّهُ سَأَلَ اَلصَّادِقَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ كَيْفَ أُعْطِي قَالَ تَقْبِضُ بِيَدِكَ عَلَى اَلضِّغْثِ فَتُعْطِيهِ اَلْمِسْكِينَ وَ اَلْمِسْكِينَ حَتَّى تَفْرُغَ مِنْهُ.»
در این روایت از چگونگی پرداخت حق حصاد پرسیده شده است. حضرت فرمود: به هر کسی یک قبضه بده تا اینکه از درو کردن فارغ شوی. به عبارت دیگر فقرایی که در هنگام برداشت محصول حاضر می شوند دست خالی رد نکنید.
روایت هفتم
روایت مرسله می باشد.
« اَلْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ حُمْرَانَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِمَا اَلسَّلاَمُ: فِي قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، قَالاَ يُعْطِي مِنْهُ اَلضِّغْثَ بَعْدَ اَلضِّغْثِ وَ مِنَ اَلسُّنْبُلِ اَلْقَبْضَةَ بَعْدَ اَلْقَبْضَةِ. »
ضغث به معنی یک مشت از گندم کوبیده نشده می باشد. اما تفاوت ضغث با یک قبضه از سنبل فهمیده نمی شود.
روایت هشتم
این روایت هم از عیاشی نقل شده و مرسله می باشد.
« وَ عَنْ جَرَّاحٍ اَلْمَدَائِنِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: فِي قَوْلِهِ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، قَالَ تُعْطِي مِنْهُ اَلْمَسَاكِينَ اَلَّذِينَ يَحْضُرُونَكَ تَأْخُذُ بِيَدِكَ اَلْقَبْضَةَ بَعْدَ اَلْقَبْضَةِ حَتَّى تَفْرُغَ. »
مضمون این روایت نکته اضافه ای نسبت به روایات قبل ندارد.
روایت نهم
این روایت هم از عیاشی نقل شده و مرسله می باشد.
« وَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، فَسَمَّاهُ اَللَّهُ حَقّاً قَالَ قُلْتُ: وَ مَا حَقُّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ قَالَ اَلضِّغْثُ تُنَاوِلُهُ مَنْ حَضَرَكَ مِنْ أَهْلِ اَلْخَصَاصَةِ. »
حضرت می فرماید: این چیزی است که خدای متعال آن را حق نامیده است. از چیستی این حق پرسیده شد. حضرت فرمود: به نیازمندانی که در روز برداشت محصول حاضر می شوند یک قبضه از گندم کوبیده نشده پرداخت کنید.
روایت دهم
این روایت هم از عیاشی نقل شده و مرسله می باشد.
« وَ عَنِ اَلْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ، كَيْفَ يُعْطَى قَالَ تَقْبِضُ بِيَدِكَ اَلضِّغْثَ فَتُعْطِيهِ اَلْمِسْكِينَ ثُمَّ اَلْمِسْكِينَ حَتَّى تَفْرُغَ وَ عِنْدَ اَلصَّرَامِ اَلْحَفْنَةَ ثُمَّ اَلْحَفْنَةَ حَتَّى تَفْرُغَ مِنْهُ. »
در این روایت محصولات درختی و غیر درختی از هم تفکیک شده اند. حضرت می فرماید از محصولاتی مثل گندم یک قبضه به فقیر بدهید و از میوه درختان یک مشت به فقرا پرداخت کنید.
روایت یازدهم
این روایت هم از عیاشی نقل شده و مرسله می باشد.
« وَ عَنْ أَبِي اَلْجَارُودِ زِيَادِ بْنِ اَلْمُنْذِرِ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ قَالَ اَلضِّغْثُ مِنَ اَلْمَكَانِ بَعْدَ اَلْمَكَانِ يُعْطَى اَلْمِسْكِينَ. »
از این مکان تا مکان دیگر وقتی در حال برداشت محصول هستید مقداری به فقیر پرداخت کنید.
جمع بندی
آنچه که شاید از آن برداشت وجوب شود و محل بحث می باشد ظهور آیه شریفه است. به نظر ما آیه شریفه ظهور در وجوب ندارد. این روایاتی که تا اینجا تقدیم شد ظهور در وجوب نداشتند، بلکه برخی از این روایت اشعار به استحباب داشتند. علاوه بر اینکه در مورد استحباب حق یوم الحصاد شهرت و تسالم فقهی وجود دارد و غیر از شیخ طوسی در خلاف، هیچ کس با آن مخالفت نکرده است.
و الحمد لله رب العالمین…