مفهوم غنیمت در لغت و اقوال فقها و مفسرین
28-8-1397
بررسی آیات
آیه اول:
اصلی ترین آیه ای که در بحث خمس مورد استناد قرار میگیرد آیه 41 سوره انفال است که میفرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ مَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ»
دو مطلب مهم در آیه غنیمت وجود دارد مطلب اول استظهار از «ماغنمتم» در این آیه شریفه است و مطلب دیگر در نحوه مصرف خمس است
مطلب اول: بررسی «ماغنمتم» در آیه شریفه
در استظهار از «ما غنمتم» در آیه شریفه در شیعه و سنی اختلاف وجود دارد و عموم اهل سنت قائل به این هستند که مراد خصوص غنائم دارالحرب است ولی مشهور شیعه قائل اند که اطلاق دارد و غیر غنائم حربی را هم شامل میشود
روشن است که طبق مبنای شیعه اگر روایاتی در تفسیر آیه آمده باشد قائل به حجیت آن هستیم و در ذیل این آیه شریفه روایات زیادی هم وجود دارد که درباره مراد از عنیمت در آیه شریفه بحث کرده است لکن قبل از ورود به روایات باید از استظهار از خود آیه شریفه بحث کرد تا روشن شود که اگر موردی قابل استفاده از روایات نبود آیا میتوان در آن به اطلاق آیه عمل کرد یا خیر
در این آیه شریفه باید در نقاطی بحث کرد
النقطة الاولی: قول لغویین
یکی از اقداماتی که برای استظهار باید انجام داد رجوع به قول لغوی است که روشن هم هست که مراد حجیت قول لغوی نیست بلکه به عنوان یکی از شواهد استظهار مورد دقت قرار میگیرد
تتبع در لغت این نکته را به دست میدهد که مفهوم غنیمت مفهومی عام تر از غنیمت دار الحرب دارد و مراد از غنیمت فایده ای است که دارای خصوصیتی باشد که این خصوصیت در قول لغویین به صورت های مختلفی ذکر شده است بعضی خصوصیت را بدون مشقت بودن دانسته اند و بعضی دیگر بلا بدل بودن
البته مقصود از اینکه غنیمت بلامشقت باشد این نیست که لازم نیست زحمت بکشد بلکه مراد این است که زحمت در قبال او نیست لذا غنیمت حربی که مصداق بارز غنیمت است دارای مشقت است یا در گنج که قطعا غنیمت شامل آن میشود زحمت کشیده شده است اما منفعت و فایده ای که حاصل میشود متوقع از این زحمت نیست لذا شاید اینکه در العین آمده غنیمت باید بلامشقه باشد همین باشد که زحمتی باشد که متوقع نباشد
بنابر این فی الجمله از لغت و موارد استعمال این برداشت میشود که غنیمت مالی است که انسان بدست میآورد ولی غیر مترقبه است ولو زحمت کشیده ولی از این زحمت این سود متوقع نیست، لذا بر گنج و بعض معادن و بعض ارباحی که متوقع نیستند صادق است
النقطة الثانیة: اقوال فقها و مفسرین
فهم مشهور فقهای شیعه این بوده است که غنیمت در اعم از غنیمت دار الحرب استعمال شده است ولی عده کمی از فقها و مفسرین قائل به این نکته نشده اند
همانند مرحوم طبرسی که در مجمع البیان فرموده اند:
الغنيمة ما أخذ من أموال أهل الحرب من الكفار بقتال، و هي هبة من اللّه تعالى للمسلمين، و الفي‌ء ما أخذ بغير قتال، و هو قول عطا و مذهب الشافعي، و سفيان، و هو المروي عن أئمتنا عليهم السلام
و بعض فقها هم همانند مرحوم صاحب جواهر عمومیت در غنیمت را نپذیرفته اند؛ ایشان در جواهر درباره خمس غنیمت دار الحرب میفرمایند:
و هو الحجة معتضدا بعدم الخلاف في الغنية بعد الأخبار الكثيرة بل في الرياض أنها متواترة، و الآية سواء قلنا بكون الغنيمة في الآية و النصوص حقيقة في المفروض كما لعله الظاهر عرفا بل و لغة كما قيل، أو في الأعم منه و من غيره مما أفاد الناس
از اینکه مشهور فقها و مفسرین سنی آیه را مختص به غنیمت دار الحرب دانسته اند و مشهور فقهای شیعه آیه را اعم از غنیمت حربی میدانند نشان از این دارد که نزاع صرفا در لغت نیست بلکه اعتقادات کلامی است که در استظهار تاثیر