بسم الله الرحمن الرحیم

معرفی مدرسۀ حکمت

(درآمدی بر دوره‌های بینش معارفی)

ـ ضرورت و اهمیت نظام اندیشۀ معارفی

يکی از نیازهای مهم در گام دوم انقلاب اسلامی، «نظام اندیشۀ اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآن کریم و معارف اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام» است. نظام اندیشۀ قرآنی و معارفی، به‌معنای منظومۀ هماهنگ معرفتی و فکری است که همۀ ابعاد تاریخی و اجتماعی و فردی بشر را تحلیل می‌کند و همۀ بینش‌ها و رفتارها و مواقف و مواضع انسان را بر محور جهت‌گیری صحیح دینی به هماهنگی و انسجام می‌رساند و به او در فراز و نشیب‌های زندگی بصیرت و مصونیت می‌بخشد. تا زمانى كه يک «نظام اندیشه» بر مبنای معارف دینی ارائه نشود و رابطۀ بين اعتقادات مذهبی و عمل فردی و اجتماعی برقرار نگردد، نسل جوان ما از آسيب فكرى و رفتاری در برابر هجوم فرهنگی و تمدنی بیگانگان و در مواجهه با افکار و علوم ذاتاًمسموم ایمن نخواهد بود و طبعاً با مسموم شدن روح و فکر آنان، پیشبرد اهداف گام انقلاب اسلامی و آرمان زمینه‌سازی ظهور در معرض تهدید قرار خواهد گرفت.

ـ تأکید رهبر انقلاب بر مسلح شدنِ جوانان به اندیشه‌های معارفی

برای فهم نیاز اساسی به نظام اندیشۀ قرآنی و معارفی، توجه به فرمایش رهبر معظم انقلاب اسلامی راهگشا خواهد بود. ایشان در دیدار مداحان اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌فرمایند:

«یکی از اجزا و بخش‌های مهم و تعیین‌کنندۀ تقویت کشور همین است که ما جوان‌هایمان را مجهّز کنیم، مسلّح کنیم به سلاح فکر، به سلاح تفکّر صحیح که در معارف اهل‌بیت علیهم‌‌السّلام موج می‌زند، در معارف فاطمی موج می‌زند. نسل جوانی که ما امیدهایمان را به آن دوخته‌ایم ـ آیندۀ این کشور دست شما جوان‌ها است، امید به جوان‌ها است ـ بایستی پولادین، محکم، با عزم، با بصیرت، بداند که چه کار می‌خواهد بکند، به کجا می‌خواهد برسد و چگونه باید این راه را طی کند. این احتیاج دارد به معارف اهل‌بیت که سلاح مصونیت‌بخش جامعه و نظام اسلامی و اسلام و مسلمین است. پس نیاز داریم به احیای معارف اهل‌بیت علیهم‌‎‌السلام» (۲۶/۱۱/۱۳۹۸).

معظم‌له همچنین در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری می‌فرمایند:

«منظومۀ معرفتی و ارزشی اسلام یک مجموعۀ مفاهیمی است که آوردن این مفاهیم به میان مردم و آنها را به مرحله و منصّۀ عمل درآوردن، یک کار بسیار بزرگ و مهمّی است که ما هر جا این کار را نسبت به هر یک از این مفاهیم انجام دادیم، برای ملّت و کشور و برای آبروی اسلام و جمهوری اسلامی ارزشمند بود؛ و هر جا غفلت کردیم، محروم ماندیم. در واقع عرض بنده این است که عناوین و مفاهیم معرفتی اسلام جنبۀ عملیّاتی و ترجمۀ عملیّاتی پیدا کند و عمل به آنها ممکن و رایج بشود. هر چه نظام اسلامی گسترش پیدا کند و جلو برود، با مسائل جدید داخلی و بین‌المللی مواجه خواهد شد، با چالش‌های جدید مواجه خواهد شد، با وضعیّت‌های جدید مواجه خواهد شد و این او را نیازمند می‌کند به اینکه عقبۀ فکریِ تغذیه‌کنندۀ نظام هم گسترش پیدا کند. آن عقبۀ فکری‌ای که نظام را دارد جلو می‌برد و تغذیه می‌کند و از انحرافش جلوگیری می‌کند، باید تقویت بشود، باید مفاهیم جدید مطرح بشود. این مفاهیم جدید از بیرون نمی‌آید، از داخل خود مفاهیم اسلامی است، از متن قرآن و سنّت است که مطرح می‌شود. البتّه این کار ـ پیدا کردن مفاهیم جدید و بحث‌ کردن دربارۀ اینها ـ کار همه کس نیست؛ فضلا و متفکّرینی بایستی دنبال این کار بروند که با مبانی اسلامی کاملاً آشنا باشند، قرآن را با دقّت مطالعه کرده باشند و تلاوت کرده باشند، تدبّر کرده باشند و از جمود و تحجّر فکری دور باشند؛ چون از این طرف یک خطر این است که یک آدم بی‌صلاحیّت و نیمه‌سواد و التقاطی وارد استنباط‌های جدید از آیات الهی بشود، از‌ آن طرف هم این خطر وجود دارد که یک آدم متحجّر که هنوز مسئلۀ دخالت دین در زندگی اجتماعی و سیاست و حکومت برای او حل نشده بخواهد وارد بشود؛ نه، باید انسان‌های متفکّر، شخصیّت‌های برجسته وارد کار بشوند» (۴/۱۲/۱۳۹۹).

ـ دربارۀ طرح فکری و بینش معارفی آیت‌الله میرباقری

در عرصۀ تولید و تنظیم طرح فکری و نظام اندیشه و بینش معارفی، بحمدالله عالمان ربانی و بزرگان دینی، فعاليت‌های زياد و پرثمری انجام داده‌اند که باقیات صالحات آنها و تقویت‌کنندۀ اندیشۀ جوانان ما بوده و خواهد بود؛ اما با توجه به پیشرفت‌های جدید و وضعیت‌های جدید و چالش‌های جدید، تلاش برای برای بسط بینش‌های معارفی و تمدنی و تقویت پشتوانۀ فکریِ تغذیه‌کنندۀ جامعۀ اسلامی هم ضرورت پیدا می‌کند. و با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد اندیشه‌های اعتقادی و کلامی آیت‌الله سيد محمّدمهدی ميرباقری از مصاديق پژوهش برای توليد منظومۀ فکری اسلامی در پرتو معارف قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام است که می‌تواند نسل جوان را به جهان‌نگری الهی و اندیشۀ فلسفۀ تاریخی و نظریۀ اجتماعی اصیل دینی آشنا کند و درواقع آنان را به سلاح تفکر صحیح در مقابل اندیشه‌های سکولار و انحرافی مسلح سازد.

طرح فکری و بینش معارفی که آیت‌الله میرباقری در طول سه دهۀ گذشته به‌تدریج تولید کرده‌اند، دارای سه شاخصۀ مهم است که عبارت‌اند از: ۱. مبتنی بودن بر درک اجتهادی از آموزه‌های قرآن و معارف اهل بیت علیهم‌السلام؛ ۲. برخوردار بودن از انسجام فکری و تحلیلی؛ ۳. معطوف بودن به درگیری همه‌جانبۀ تمدنی اسلام و تجدد. از آنجا که این طرح فکری، بر خداشناسی و دین‌شناسی و امام‌شناسیِ متّخذ از منابع دینی استوار است و به تجزیه و تحلیل معارفی از طرح نبی‌اکرم (صلی الله علیه و آله) و تصرفات تاریخی اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌پردازد، می‌توان این طرح را «طرح حکمت» نامید که منظور از حکمت در اینجا اصطلاح قرآنی و روایی «حکمت» است، نه اصطلاح فلسفی آن. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام، «حکمت» به «طاعت خدا و معرفت امام» تفسیر شده است («عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً كَثِيراً» فَقَالَ طَاعَةُ اللَّهِ وَ مَعْرِفَةُ الْإِمَامِ»/ الکافی، ج۱، ص۱۸۵).

استاد میرباقری معنای «حکمت» را این‌گونه توضیح می‌دهند: «در این عالم دو طرح وجود دارد: یکی «طرح شیطان و اولیای طاغوت» و دیگری «طرح و برنامه وجود مقدس نبی اکرم (صلی الله علیه و آله)» که همان برنامۀ الهی است. ما اگر از مدار پرستش خدای متعال و وادی ولایت‌الله خارج شویم و خودمان شروع به طراحی کردن برای زندگانی خودمان و بقای خودمان کنیم، این طرح مستقل نمی‌ماند، بلکه به ذیل طرح بزرگ اولیای طاغوت و شیاطین می‌رود و منحل می‌شود (وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ). طرح نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) براساس حکمت الهی است؛ یعنی همان حکمت الهی را در حیات ما جاری می‌کند. دامنۀ وجودی ایشان دامنۀ حکمت است و بیت ایشان هم بیت‌الحکمة است (أَنَا بَيْتُ اَلْحِكْمَةِ). بر این اساس، اگر ما ذیل دین حضرت و ولایت حضرت حرکت کردیم، همۀ ما را حکیم می‌کند و زندگی‌مان را بر مدار حکمت شکل می‌دهد (يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ). ما اگر در وادی دین خدا حرکت کنیم دائماً در وادی حکمت حرکت می‌کنیم و براساس حکمت الهی شکوفا می‌شویم؛ در این صورت، خودمان هم آرام‌آرام حکیم می‌شویم و طرح خودمان هم در عالَم، به‌نسبتی طرح حکمت می‌شود» (۲۵/۹/۱۳۹۹، جلسۀ ۱۹ دروس شرح اصول کافی).

ـ تعریف و شاخصه‌های خط فکری «مدرسۀ حکمت»

«مدرسۀ حکمت» که بر محور اندیشه‌های معارفی استاد میرباقری تعریف می‌شود، یک مدرسۀ فکری و مکتبی و نرم‌افزاری است و ناظر به ساختمان و مکان خاصی نیست. مدرسۀ حکمت، عهده‌دار تبیین و پیشبرد طرح حکمی و بینش معارفی در امتداد خط فکری عالمان ربانی و امامین انقلاب اسلامی است و رسالت آن، تلاش برای «تربیت جوانان و نخبگانِ موحّد، ولایی، مهذب، منتظر، بصیر، جهادگر و صاحب فهم دقیق از پیچیدگی‌های تمدن مادی و الگوی توسعۀ غربی»، و در یک کلام، مدرسۀ حکمت در پی تلاش برای «تربیت نسل جوان و نخبۀ طراز تمدن نوین اسلامی» است.

مدرسۀ حکمت برای رسیدن به این هدف، یک نظام فکری معارفی را آموزش می‌دهد. در اهمیت نظام فکری و بینش معارفی سخن بسیار است که به تبیین گویای استاد سید محمدمهدی میرباقری در این باره بسنده می‌کنیم. ایشان دربارۀ ضرورت آموزش نظام فکری و معارفی به دانش‌آموزان و جوانان می‌گویند: «در حوزۀ تعليم و تربیت، اگر ما بخواهيم يک نسلي تربيت کنيم که در مقابل امواج تمدني غرب و در مقابل امواجي که جريان نفاق در دنياي اسلام ايجاد مي‌کند، مقاومت کند، غير از اين که بايد حوزۀ تعليم را تغيير دهيم و اين کتب درسي و نظام تعليم ـ لااقل در حوزۀ علوم انساني ـ تغيير کند بايد يک دورۀ نظام فکري و اعتقاداتي را هم به جوان‌ها تعليم دهيم که اين تعليم، رابطۀ بين اعتقاد و عمل اجتماعي‌شان را تمام کند؛ يعني بفهمند که چطور بايد عمل کنند که به نفع اسلام تمام شود؛ یعنی در مقابل ساختارهاي سياسي جهان غرب و ساختارهاي فرهنگي جهان غرب موضع پيدا کنند» (۲/۱۰/۱۳۹۸). استاد میرباقری در جای دیگر دربارۀ روح و محتوای نظام فکری معارفی فرموده‌اند: «آن محتوایی که شما به جامعه می‌دهید و قالب‌هایی که برای ارائۀ آن محتوا ایجاد می‌کنید، باید متناسب با ادبیات انقلاب اسلامی و متناسب با تکامل ادبیات مذهبی در جامعه باشد و انتظارات مذهبی جامعه را از یک افق به افق بالاتری ارتقا ببخشد. شما باید یک «نظام فکری» به جامعه بدهید، نه اندیشه‌های از هم گسسته و قطعات و بسته‌های از هم گسیخته. البته ممکن است این پازل فکری و معرفتی را تجزیه کنید و بخش‌های مختلفش را به عهدۀ دستگاه‌های مختلفی بگذارید. یا اینکه بگویید فعلاً زمینۀ تولید همۀ آنها فراهم نیست؛ ولی به هر حال باید در این زمینه دغدغه داشته باشید و حرکت به‌سمت ارائۀ یک منظومۀ فکری را دنبال کنید. در این منظومۀ فکری، دو روح کلی باید وجود داشته باشد: اول باید به‌شدت تبریِ نسبت به جبهۀ تمامیت‌خواهِ تجدد را ایجاد کند و بسترهای تاریخی و اجتماعی تجدد را نشان دهد. باید نشان دهید چگونه باید از این جبهه تبری جست و طرد کرد و چگونه باید در مقابل آن صف‌آرایی کرد و این صف‌آرایی در کجاها به درگیری ختم می‌شود. باید لبه‌های تیز این درگیری را نشان دهید. دوم اینکه نوعی بصیرت نسبت به دین و معقولیت دین و پیامدهای هدایت دینی باید ایجاد بکنیم و آن را بسط بدهیم و تعمیق کنیم و به جامعه بفهمانیم که ما بیش از آنچه تاکنون تصور کردیم اضطرار به دین داریم. بعد آنها را به بصیرت و موضع‌گیری در دفاع از حکومت دینی برسانیم. این هم خصلت دومی است که منظومۀ فکری شما باید داشته باشد» (۲۰/۳/۱۳۹۲).

موضوعات و عناوین زیادی در مدرسۀ حکمت تبیین و تدریس می‌شوند که آنها را می‌توان در سه رُکن اصلی طبقه‌بندی کرد:

1. اندیشۀ توحیدی (ولایت الهیه، حکمت تاریخ، حکمت حکومت)
2. اندیشۀ سلوکی (سلوک با ولایت الهیه و بلای اولیاء الهی، تربیت اجتماعی و تمدنی)
3. اندیشۀ تمدنی (گفتمان فقه سرپرستی، گفتمان علم دینی، گفتمان پیشرفت اسلامی)

پروژه‌ها و سرفصل‌هایی همچون «تأملات قرآنی» (قرآن‌شناسی، تفسیر ترتیبی، تفسیر آیات ولایت)، «تأملات روایی» (شرح زیارت جامعه، شرح کتاب‌الحجه)، «تبیین طرح تاریخی امامان (طرح نبی اکرم(ص)، نهضت فاطمی، قیام عاشورا، مهدویت و انتظار) و سرفصل‌های ریز و درشت دیگر، همگی در نهایت، ترسیم‌کننده و شکل‌دهندۀ سه رکن اصلی فوق در نظام اندیشه هستند.