بسم الله الرحمن الرحیم
تقریر درس خارج فقه کتاب الزکات
آیت‌الله سید محمد مهدی میرباقری
جلسه 121 شنبه 08 / 10/ 1403
زکات نقدین ـ پرداخت قیمت زکات
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بحث در این بود که در تعلق زکات به نقدین، جنس آن ملاک نیست؛ یعنی فرقی ندارد که نقدین از جنس خوب باشد یا بد؛ چون اطلاقات ادله شامل هر دو می‌شود. اما در اخراج زکات هم آیا همین اطلاق وجود دارد؟ مرحوم سید می‌فرماید: مقتضای ادله این است که هر درهم و دیناری را می‌توان به جای درهم و دینار دیگر پرداخت کرد. اگر همه جیّد باشد می‌توان از ردیء پرداخت کرد. اگر مخلوط باشد هم همین طور است اگر هم ردیء باشد می‌تواند از ردیء پرداخت کند. البته ایشان بعد از بیان فتوا، احتیاط می‌کنند. ایشان می‌فرماید: احتیاط این است که اگر همه از جنس خوب هستند از جنس خوب پرداخت کند و اگر بعضی از جنس خوب و بعضی از جنس بد هستند تقسیط کند. البته در این مسأله محشین با ایشان اتفاق نظر ندارند. برخی از محشین احتیاط کرده و برخی فتوا داده‌اند. اکثر فقها می‌گویند: اگر خوب است باید از جنس خوب و اگر مخلوط است باید تقسیط شود و اگر بد است می‌تواند از جنس بد بدهد. مرحوم آیت‌الله خویی می‌فرماید: اگر تمام آنها یا بعضی از آنها از جنس ردیء بود می‌تواند از ردیء بدهد اما اگر همه از جنس خوب هستند باید از جنس خوب بدهد و از جنس بد نمی‌تواند بدهد.
پرداخت قیمت زکات
در فروع بعدی خواهد آمد که در پرداخت زکات به جای عین می‌توان قیمت آن را پرداخت کرد. بعضی از فقها می‌گویند در مقام پرداخت قیمت زکات، فقط باید از نقدین پرداخت شود. اما نظر مرحوم سید این است که از غیر نقدین هم می‌توان قیمت زکات را پرداخت کرد. مثلا به نظر ایشان می‌شود گندم را به جای انعام پرداخت کرد. البته شاید نظر مشهور این باشد که یا خود جنس به عنوان زکات پرداخت شود و یا به جای آن نقدین داده شود.
علی ای حال همه قبول دارند که می‌شود به جای عین، نقدین بدهید. بنابراین خود نقدین را هم می‌توان تبدیل کرد. یعنی اگر کسی دینار بدهکار است می‌تواند درهم بدهد و اگر درهم بدهکار است می‌تواند دینار بدهد. اما اینجا دو مسأله مطرح شده است:
1. آیا در مقام پرداخت قیمت، مکلّف می‌تواند به جای سکه جیّد، سکه ردیء بدهد و به جای سکه ردیء سکه جیّد بدهد؟ مرحوم سید می‌فرماید همانطور که در پرداخت عین این کار جایز است در پرداخت قیمت هم این کار جایز است.
2. آیا در مقام پرداخت قیمت، مکلّف می‌تواند مقدار زکات را به اندازه قیمت سکه کم یا زیاد کند؟ مثلا کسی که 40 دینار دارد و باید یک دینار ردیء زکات بدهد آیا می‌تواند به جای یک دینار ردیء، نیم دینار جیّد بدهد؟ چون قیمت نیم دینار جیّد با یک دینار ردیء برابر است؛ آیا این جایز است؟ مرحوم سید می‌فرماید: در مقام پرداخت قیمت نمی‌توان مقدار زکات را کمتر از آنچه در روایات نصاب بیان شده پرداخت کرد. پس مکلّف می‌تواند به جای یک دینار جیّد دو دینار ردیء بدهد اما نمی‌تواند به جای یک دینار ردیء نیم دینار جیّد بدهد. البته همه فقها گفته‌اند که اگر این کار در ضمن یک معامله باشد جایز است؛ مکلّف می‌تواند با فقیر معامله ای کند و چیزی را به او بفروشد به طوری که ذمه فقیر به مقدار زکات بدهکار مکلّف شود. در این صورت می‌تواند مقدار زکات را با ذمه فقیر مبادله کند.
ادله
مسأله اول این بود که آیا مکلّف در مقام پرداخت زکات می‌تواند به جای سکه جیّد، سکه ردیء بدهد؟ در پاسخ به این سوال سه مبنا وجود دارد:
1. مرحوم سید به اطلاقات ادله تمسک می‌کند. مثلا در صحیحه حسین بن یسار می‌فرماید: «فِي الذَّهَبِ فِي كُلِّ عِشْرِينَ دِينَاراً نِصْفُ‏ دِينَارٍ». این اطلاق دو بخش دارد:
• بخش اول این است که در هر 20 دینار زکات هست، و فرقی ندارد که این 20 دینار جیّد باشد یا ردیء باشد.
• بخش دوم این است که مکلّف باید نیم دینار زکات بدهد. ادعا شده که این بخش دوم هم اطلاق دارد. یعنی فرقی ندارد که این نیم دینار جیّد باشد یا ردیء باشد.
به نظر ما این روایت در مقام بیان مقدار زکات است. اما در مقام بیان جنس زکات نیست. پس نمی‌توان گفت اطلاق دارد و شامل سکه جیّد و ردیء می‌شود.
2. در مقابل، عده ای گفته‌اند که بخش دوم روایت اطلاق ندارد. متفاهم عرفی این است که این نیم دینار باید از جنس خود این 20 دینار باشد. پس متفاهم عرفی این است که اگر جیّد است از جیّد پرداخت کند و اگر ردیء است از ردیء پرداخت کند.
3. بعضی هم گفته‌اند نحوه تعلق زکات به مال در این حکم تاثیر گذار است. طبق بعضی از مبانی می‌شود اجازه داد که مکلّف از هر جنسی که بخواهد زکات مالش را پرداخت کند؛ اما طبق بعضی از مبانی این جایز نیست.
مثلا اگر مبنا این باشد که فقرا به نحو اشاعه در کل این مال شریک هستند، در این صورت اگر همه این دراهم جیّد باشند نمی‌توان اجازه داد که سکه ردیء پرداخت شود. یا اگر بخشی از این سکه ها جیّد هستند نمی‌توان اجازه داد که از سکه ردیء زکات را پرداخت کنید. چون فقرا به نحو اشاعه در این مال شریک هستند.
نحوه تعلق زکات
در مورد نحوه تعلق زکات به مال 3 مبنا وجود دارد:
1. تعلق زکات به نحو اشاعه در عین: یعنی فقرا در کل این مال به نحو مشاع به اندازه سهم خودشان شریک هستند. در این صورت مکلّف نمی‌تواند ذره ای از این مال را بدون اذن فقرا بفروشد.
2. تعلق زکات به نحو کلی فی المعین: یعنی صاحبان زکات به مقدار سهم خودشان در این کلی سهم دارند. یعنی اگر بخشی از مال فروخته شود به طوری که به مقدار سهم فقرا باقی بماند، این فروش منافاتی با حق فقرا ندارد.
3. تعلق زکات به نحو اشتراک در مالیت: یعنی اشتراک در عین نیست بلکه در مالیت آن است. وقتی گفته می‌شود «فی خمس ابل شاة» یعنی در مالیت همین 5 شتر به اندازه یک گوسفند باید زکات داده شود.
مبنای مرحوم سید این است که زکات به نحو کلی فی المعین به مال تعلق می‌گیرد؛ اگر مبنا کلی فی المعین باشد، تعیین مقدار زکات به دست مکلف است؛ اما نمی‌تواند از خارج آن سکه ردیء پرداخت کند. بنابر این فتوای مرحوم سید با مبنای ایشان تنافی دارد. فتوای ایشان این است که از خارج می‌تواند به جای سکه جیّد سکه ردیء بدهد.
شاید مرحوم سید به روایاتی تمسک کرده‌اند که می‌فرماید جایز است از خارج مال زکات را پرداخت کنید. این روایات در باب چهاردهم از ابواب زکات الذهب و الفضه آمده است. عنوان باب اینچنین است: «بَابُ جَوَازِ إِخْرَاجِ الْقِيمَةِ عَنْ زَكَاةِ الدَّنَانِيرِ وَ الدَّرَاهِمِ وَ غَيْرِهِمَا وَ اسْتِحْبَابِ الْإِخْرَاجِ مِنَ الْعَيْن‏».
روایت اول: صحیحه محمد بن خالد برقی
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع- هَلْ يَجُوزُ أَنْ أُخْرِجَ‏ عَمَّا يَجِبُ فِي الْحَرْثِ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ مَا يَجِبُ عَلَى الذَّهَبِ دَرَاهِمَ بِقِيمَةِ مَا يَسْوَى أَمْ لَا يَجُوزُ إِلَّا أَنْ يُخْرَجَ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مَا فِيهِ فَأَجَابَ ع أَيُّمَا تَيَسَّرَ يُخْرَجُ»؛ محمد بن خالد برقی می‌گوید به امام جواد علیه السلام نامه نوشتم و پرسیدم: آیا می‌توانم به جای زکات آن چه که در کشتزار است اعم از گندم و جو و یا آن زکاتی که به طلا تعلق گرفته است، به قیمتی که مساوی با او باشد درهم بدهم؟ یا اینکه باید از هرچیزی فقط از جنس خودش زکات را پرداخت کنم؟ حضرت فرمود: می‌توانی زکات را از هر کدام برای تو مقدور است پرداخت کنی.
در این روایت یک سوال عام مطرح شده است. و روایت دلالت دارد که می‌شود به جای آن چیزی که به آن زکات تعلق گرفته است درهم بدهید؛ این سوال عام است که می‌پرسد «أَمْ لَا يَجُوزُ إِلَّا أَنْ يُخْرَجَ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مَا فِيهِ». پس جواب امام علیه السلام هم عام است. یعنی جایز است به جای هر چیزی که زکات به آن تعلق گرفته است، از جنس دیگری زکات آن را پرداخت کنید.
روایت دوم: صحیحه علی بن جعفر
«وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع عَنِ الرَّجُلِ يُعْطِي عَنْ زَكَاتِهِ عَنِ الدَّرَاهِمِ دَنَانِيرَ وَ عَنِ الدَّنَانِيرِ دَرَاهِمَ بِالْقِيمَةِ أَ يَحِلُّ ذَلِكَ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ».
این دو روایت دلالت دارد که در مقام پرداخت قیمت می‌توانید از خارج آن زکات را پرداخت کنید. اما دلالت ندارد که می‌شود به جای سکه جیّد، سکه ردیء بدهید.
بنابر این فتوای مرحوم سید با مبنای اشتراک در مالیت سازگاری دارد. چون به اندازه مالیت نیم دینار در این 20 دینار زکات هست. مالیت این نیم دینار را می‌تواند به هر طریقی محاسبه کند و پرداخت نماید. اما اگر مبنای تعلق زکات به نحو کلی فی المعین یا اشاعه در عین باشد، این فتوا با آن سازگاری ندارد.
مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید: هیچ روایتی نداریم که در آن به تقسیط اشاره شده باشد. بنابر این روایات اطلاق دارد و تقسیط هم نمی‌شود و با مبنای اشتراک در مالیت هم سازگاری دارد.
مسأله دوم این است که آیا مکلّف می‌تواند در مقام پرداخت قیمت، به جای سکه ردیء، سکه جیّد بدهد اما مقدار آن کمتر باشد؟ مرحوم سید می‌فرماید: اگر 40 دینار جیّد دارد در مقام پرداخت قیمت باید یک دینار جیّد زکات بدهد. نمی‌شود یک دینار ردیء بدهد. چون قیمت باید رعایت شود. همچنین اگر 40 دینار ردیء داشته باشد باید یک دینار ردیء بدهد. نمی‌شود که نیم دینار جیّد بدهد. چون مقدار باید رعایت شود. مگر اینکه یک معامله ای با فقیر انجام دهید و ذمه فقیر را با مقدار زکات مبادله کنید.
به نظر ما در مقام پرداخت قیمت هم باید به روایات مراجعه کنیم. اطلاقات روایات دلالت دارد که می‌شود در مقام پرداخت قیمت از هر جنسی که خواستید قیمت را پرداخت کنید. اگر دینار است می‌توانید از درهم پرداخت کنید و اگر درهم است می‌توانید از دینار پرداخت کنید. مرحوم سید می‌فرماید: در مقام پرداخت قیمت باید علاوه بر قیمت، مقدار آن هم رعایت شود. اما به نظر می‌آید که فرمایش مرحوم آیت‌الله خویی صحیح است که در مقام پرداخت قیمت، جایز است که در 20 دینار نیم دینار جیّد بدهد. یعنی فقط قیمت را رعایت کند و مقدار رعایت نشود.
و الحمد لله رب العالمین…