بسم الله الرحمن الرحیم
تقریر درس خارج فقه کتاب الزکات
آیت‌الله سید محمد مهدی میرباقری
جلسه 138 یک شنبه 05 / 12/ 1403
زکات غلات ـ نصاب
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در بحث زکات غلات، غیر از شروط عامه دو شرط دیگر مطرح شده است:
- نصاب
- مالکیت زرع در زمان تعلق زکات.
در شرطیت نصاب اختلافی وجود ندارد و همه بر آن اجماع دارند؛ مقدار نصاب هم اجماعی است حتی در بین عامه هم اختلافی وجود ندارد، فقط ابوحنیفه مخالفت کرده و گفته غلات اربعه نصاب ندارند.
روایات نصاب مستفیضه است، حتی ادعای تواتر اجمالی و ادعای تواتر معنوی هم شده است؛ نصاب غلات 300 صاع است؛ این نصاب در روایات متعددی ذکر شده است اما در این میان روایات معارضی هم وجود دارد. در ادامه روایات این بحث را تقدیم خواهیم کرد و در نهایت به روایات متعارض خواهیم پرداخت.
باب اول
عنوان باب اول از ابواب زکات غلات اینچنین است: «بَابُ وُجُوبِ زَكَاةِ الْغَلَّاتِ الْأَرْبَعِ إِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ أَوْسُقٍ فَصَاعِداً وَ هِيَ ثَلَاثُمِائَةِ صَاعٍ وَ وُجُوبِهَا فِي الْعِنَبِ مَعَ الْخَرْصِ وَ بُلُوغِ النِّصَاب»[1]
«إِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ أَوْسُقٍ فَصَاعِداً» نصابی است که در روایات صحاح متعدد آمده لذا ادعای تواتر معنوی شده و نظر عامه هم با اصل نصاب و مقدار آن مخالفتی ندارد.
روایت اول: صحیحه سعد بن سعد اشعری
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَنْ أَقَلِّ مَا تَجِبُ فِيهِ الزَّكَاةُ مِنَ الْبُرِّ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ فَقَالَ خَمْسَةُ أَوْسَاقٍ بِوَسْقِ النَّبِيِّ ص- فَقُلْتُ كَمِ الْوَسْقُ قَالَ سِتُّونَ صَاعاً قُلْتُ وَ هَلْ عَلَى الْعِنَبِ زَكَاةٌ أَوْ إِنَّمَا يَجِبُ عَلَيْهِ إِذَا صَيَّرَهُ زَبِيباً قَالَ نَعَمْ إِذَا خَرَصَهُ أَخْرَجَ زَكَاتَهُ»؛[2] راوی می‌گوید: در مورد نصاب غلات اربعه از حضرت پرسیدم؛ ایشان فرمود: پنج پیمانه از پیمانه ای که رسول الله داشتند. پرسیدم پیمانه رسول خدا چه مقدار بوده؟ حضرت فرمود: 60 صاع. راوی می‌پرسد: آیا به انگور زکات تعلق می‌گیرد یا باید بماند تا کشمش شود؟ حضرت فرمود: اگر بتواند تخمین بزند که چه مقدار کشمش به دست می‌آید باید زکات آن را بدهد.
مرحوم شیخ حر در عنوان باب به ظاهر این روایت فتوا داده‌اند.
روایت دوم: صحیحه بزنطی
علی بن احمد بن اشیم محل بحث است. این شخص علی التحقیق ثقه است. چون از مشایخ احمد بن محمد بن عیسی است و ایشان از او کثرت روایت دارد و این برای توثیق کفایت می‌کند.
«وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَشْيَمَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ جَمِيعاً قَالا ذَكَرْنَا لَهُ الْكُوفَةَ وَ مَا وُضِعَ عَلَيْهَا مِنَ الْخَرَاجِ فَقَالَ مَنْ أَسْلَمَ طَوْعاً تُرِكَتْ أَرْضُهُ فِي يَدِهِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ لَيْسَ فِي أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ أَوْسَاقٍ شَيْءٌ مِنَ الزَّكَاةِ».[3]
حضرت فرمود: اگر کسی خودش مسلمان شود زمینش در اختیار خودش قرار می‌گیرد. اما اگر اسلام نیاورد زمینش از او گرفته می‌شود. همچنین در کمتر از «خمسه اوساق» زکات نیست.
روایت سوم: صحیحه محمد بن مسلم
«وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ مَا أَقَلُّ مَا تَجِبُ فِيهِ الزَّكَاةُ فَقَالَ خَمْسَةُ أَوْسُقٍ وَ يُتْرَكُ مِعَافَأْرَةٍ[4] وَ أُمُّ جُعْرُورٍ[5] لَا يُزَكَّيَانِ وَ إِنْ كَثُرَا وَ يُتْرَكُ لِلْحَارِسِ الْعَذْقُ وَ الْعَذْقَانِ وَ الْحَارِسُ يَكُونُ فِي النَّخْلِ يَنْظُرُهُ فَيُتْرَكُ ذَلِكَ لِعِيَالِهِ».[6]
معافاره و ام جعرور دو نوع خرما هستند که خیلی وقت ها به حیوانات داده می‌شده است، به اینها زکات تعلق نمی‌گیرد. کسی که خرما ها را جمع می‌کند یکی دو شاخه را برای خودش نگه می‌دارد و به این هم زکات تعلق نمی‌گیرد.
روایت چهارم: صحیحه بزنطی
«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: لَيْسَ فِيمَا كَانَ أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ أَوْسَاقٍ شَيْءٌ».[7]
نصاب «خمسه اوساق» است و به کمتر از آن زکات تعلق نمی‌گیرد.
روایت پنجم: صحیحه زراره
سند این روایت صحیح است. ولو در مورد پدر احمد بن محمد بن عیسی مناقشه وجود دارد اما در سند اینطور آمده: «والحسین بن سعید جمیعا»؛ پس این سند صحیح است و مشکلی ندارد.
«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ وَ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ مَا بَلَغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً فَذَلِكَ ثَلَاثُمِائَةِ صَاعٍ فَفِيهِ الْعُشْرُ- وَ مَا كَانَ مِنْهُ يُسْقَى بِالرِّشَاءِ وَ الدَّوَالِي وَ النَّوَاضِحِ فَفِيهِ نِصْفُ الْعُشْرِ»؛ اگر با شتر یا دلو یا امثال اینها آبیاری می‌شوند نصف العشر باید زکات بدهند. «وَ مَا سَقَتِ السَّمَاءُ أَوِ السَّيْحُ أَوْ كَانَ بَعْلًا فَفِيهِ الْعُشْرُ تَامّاً»؛ اگر از آب باران یا از آب های جاری استفاده می‌کند یا درختی است که انقدر ریشه دوانده که نیازی به آبیاری ندارد، و به طور کلی در مواردی که هزینه ای برای آبیاری آنها نمی‌شود، باید یک دهم زکات پرداخت شود. «وَ لَيْسَ فِيمَا دُونَ الثَّلَاثِمِائَةِ صَاعٍ شَيْءٌ وَ لَيْسَ فِيمَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ شَيْءٌ إِلَّا فِي هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ».[8] در روییدنی ها به این 4 چیز زکات تعلق می‌گیرد مشروط بر اینکه به این نصاب برسند.
روایت ششم: صحیحه حلبی
«وَ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ يَعْنِي أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَيْسَ فِيمَا دُونَ خَمْسَةِ أَوْسَاقٍ شَيْءٌ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً».[9]
روایت هفتم: صحیحه سلیمان بن خالد
«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ يَعْنِي ابْنَ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ يَعْنِي ابْنَ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ يَعْنِي ابْنَ سُوَيْدٍ عَنْ هِشَامٍ يَعْنِي ابْنَ سَالِمٍ عَنْ سُلَيْمَانَ يَعْنِي ابْنَ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَيْسَ فِي النَّخْلِ صَدَقَةٌ حَتَّى يَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْعِنَبُ مِثْلُ ذَلِكَ حَتَّى يَكُونَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ زَبِيباً».[10]
روایت هشتم: موثقه زراره
«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: وَ أَمَّا مَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ مِنْ شَيْءٍ مِنَ الْأَشْيَاءِ فَلَيْسَ فِيهِ زَكَاةٌ إِلَّا فِي أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ الْبُرِّ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ وَ لَيْسَ فِي شَيْءٍ مِنْ هَذِهِ الْأَرْبَعَةِ الْأَشْيَاءِ شَيْءٌ حَتَّى تَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ هُوَ ثَلَاثُمِائَةِ صَاعٍ بِصَاعِ النَّبِيِّ ص فَإِنْ كَانَ مِنْ كُلِّ صِنْفٍ خَمْسَةُ أَوْسَاقٍ غَيْرَ شَيْءٍ وَ إِنْ قَلَّ فَلَيْسَ فِيهِ شَيْءٌ وَ إِنْ نَقَصَ الْبُرُّ وَ الشَّعِيرُ وَ التَّمْرُ وَ الزَّبِيبُ أَوْ نَقَصَ مِنْ خَمْسَةِ أَوْسَاقٍ صَاعٌ أَوْ بَعْضُ صَاعٍ فَلَيْسَ فِيهِ شَيْءٌ فَإِذَا كَانَ يُعَالَجُ بِالرِّشَاءِ وَ النَّضْحِ وَ الدِّلَاءِ فَفِيهِ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ إِنْ كَانَ يُسْقَى بِغَيْرِ عِلَاجٍ بِنَهَرٍ أَوْ غَيْرِهِ أَوْ سَمَاءٍ فَفِيهِ الْعُشْرُ تَامّاً».[11]
روایت نهم: موثقه ابی بصیر
«وَ عَنْهُ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ الْحَسَنِ بْنِ شِهَابٍ قَالا قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَيْسَ فِي أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ أَوْسَاقٍ زَكَاةٌ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً».[12]
روایت دهم: موثقه حلبی
«وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ فِي كَمْ تَجِبُ الزَّكَاةُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ الزَّبِيبِ وَ التَّمْرِ قَالَ فِي سِتِّينَ صَاعاً».[13]
مرحوم آیت‌الله خویی سند این روایت را صحیح دانسته‌اند. به نظر ما چون علی بن حسن فضال در سند این روایت وجود دارد این روایت هم موثقه است.
این روایت از روایات معارض است. در این روایت می‌فرماید: نصاب 60 صاع است. یعنی 1 وسق است.
مرحوم شیخ حر این روایت را حمل بر استحباب می‌کند و می‌فرماید: «أَقُولُ: هَذَا مَحْمُولٌ عَلَى الِاسْتِحْبَابِ».
روایت یازدهم: موثقه حلبی
«قَالَ وَ قَالَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ لَيْسَ فِي النَّخْلِ صَدَقَةٌ حَتَّى يَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْعِنَبُ مِثْلُ ذَلِكَ حَتَّى يَبْلُغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ زَبِيباً وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً الْحَدِيثَ».[14]
روایت دوازدهم
این روایت به لحاظ سند ضعیف است چون در سند آمده «عن بعض اصحابنا». البته اگر قاعده اصحاب اجماع را قبول کنید سند تصحیح می‌شود. اما به نظر ما بعید است قاعده اصحاب اجماع چنین توسعه ای داشته باشد.
«وَ عَنْهُ عَنْ أَخَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِمَا عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: فِي زَكَاةِ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ لَيْسَ فِيمَا دُونَ الْخَمْسَةِ أَوْسَاقٍ زَكَاةٌ فَإِذَا بَلَغَتْ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَجَبَتْ فِيهِ الزَّكَاةُ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً فَذَلِكَ ثَلَاثُمِائَةِ صَاعٍ بِصَاعِ النَّبِيِّ ص الْحَدِيثَ».[15]
روایت سیزدهم
«مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِأَسَانِيدِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى الْمَأْمُونِ فِي كِتَابٍ طَوِيلٍ الزَّكَاةُ الْفَرِيضَةُ فِي كُلِّ مِائَتَيْ دِرْهَمٍ خَمْسَةُ دَرَاهِمَ إِلَى أَنْ قَالَ وَ الْعُشْرُ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ إِذَا بَلَغَ خَمْسَةَ أَوْسَاقٍ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ».[16]
ظاهر این روایات این است که نصاب در غلات اربعه «خمسه اوساق» و هر وسقی «ستون صاع» است. اگر نگوییم در این روایات تواتر معنوی وجود دارد، حتما استفاضه دارند. یک روایت هم معارض با روایات دیگر بود که بهتر بود در باب سوم نقل شود.
باب دوم
عنوان باب دوم از ابواب زکات غلات اینچنین است: «بَابُ عَدَمِ وُجُوبِ الزَّكَاةِ فِيمَا نَقَصَ عَنِ النِّصَابِ مِنَ الْغَلَّاتِ وَ أَنَّهُ لَا يُضَمُّ جِنْسٌ مِنْهَا إِلَى آخَرَ لِيَتِمَّ النِّصَاب».[17] یک روایت در این باب وجود دارد که دیروز به آن اشاره کردیم به همین دلیل از آن عبور می‌کنیم.
باب سوم
عنوان باب سوم از ابواب زکات غلات اینچنین است: «بَابُ اسْتِحْبَابِ الزَّكَاةِ فِيمَا نَقَصَ عَنْ خَمْسَةِ أَوْسُقٍ مِنَ الْغَلَّاتِ كُلِّهَا»؛[18] در همه غلات ولو کمتر از 5 وسق باشند زکات مستحب است.
روایت اول: صحیحه ابی بصیر
علی بن سندی محل بحث است. مرحوم آیت‌الله خویی سند این روایت را به خاطر این شخص ضعیف می‌داند. اما محققین متاخر این شخص را با قرائنی مثل اکثار روایت محمد بن علی بن محبوب از ایشان و قرائن دیگری که ذکر شده، تصحیح می‌کنند؛ بنابراین بعید نیست که روایات ایشان معتبر باشد.
«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ شُعَيْبِ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ يَعْنِي يَحْيَى بْنَ الْقَاسِمِ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ لَا تَجِبُ الصَّدَقَةُ إِلَّا فِي وَسْقَيْنِ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً»؛[19] طبق این روایت نصاب «وسقین» است.
روایت دوم: صحیحه اسحاق بن عمار
در این روایت هم علی بن سندی حضور دارد و مرحوم آیت‌الله خویی این روایت را هم ضعیف می‌داند.
«وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ ع فِي حَدِيثِ زَكَاةِ الْحِنْطَةِ وَ التَّمْرِ قَالَ قُلْتُ: إِنَّمَا أَسْأَلُكَ عَمَّا خَرَجَ مِنْهُ قَلِيلًا كَانَ أَوْ كَثِيراً أَ لَهُ حَدٌّ يُزَكَّى مَا خَرَجَ مِنْهُ فَقَالَ زَكِّ مَا خَرَجَ مِنْهُ قَلِيلًا كَانَ أَوْ كَثِيراً مِنْ كُلِّ عَشَرَةٍ وَاحِدٌ وَ مِنْ كُلِّ عَشَرَةٍ نِصْفُ وَاحِدٍ قُلْتُ فَالْحِنْطَةُ وَ التَّمْرُ سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ»؛[20] طبق این روایت، غلات اربعه اصلا نصاب ندارند. هر چه از غلات داشته باشید باید زکات آن را بر اساس «عشر» و «نصف العشر» پرداخت کنید.
روایت سوم: موثقه ابی بصیر
قاسم بن محمد جوهری محل بحث است اما با قرائن وثاقت ایشان را اثبات می‌کنند؛ ایشان از مشایخ اجلاء است. محمد بن علی بن ابی حمزه بطائنی امام واقفه است؛ از این ها به «کلاب ممطوره» تعبیر شده است به همین دلیل امامیه از این ها روایتی اخذ نمی‌کردند؛ پس اگر روایتی از این ها به دست ما رسیده مربوط به قبل از وقف است.
«وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ الْحُسَيْنِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا يَكُونُ فِي الْحَبِّ وَ لَا فِي النَّخْلِ وَ لَا فِي الْعِنَبِ زَكَاةٌ حَتَّى تَبْلُغَ وَسْقَيْنِ وَ الْوَسْقُ سِتُّونَ صَاعاً».[21] این روایت هم مطابق روایت اول است.
روایت چهارم: صحیحه عبدالله بن سنان
اگر کسی قبول کند که مشایخ صفوان همه از ثقات هستند، «بعض اصحابه» تصحیح می‌شود و در غیر این صورت روایت مجهول می‌شود. به نظر می‌آید این قاعده ی درستی است. مرحوم شیخ طوسی در این زمینه بحث کرده‌اند که خودتان مراجعه بفرمایید.
«وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الزَّكَاةِ فِي كَمْ تَجِبُ فِي الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ فَقَالَ فِي وَسْقٍ».[22] این روایت هم مثل روایتی است که در باب اول خوانده شد.
جمع بندی
تا اینجا 4 مضمون در روایات ذکر شد:
- خمسه اوساق
- وسق
- وسقین
- اصلا نصاب وجود ندارد و هر چه دارید باید زکات آن را بدهید.
مرحوم شیخ حر می‌فرماید: «أَقُولُ: حَمَلَهَا الشَّيْخُ وَ غَيْرُهُ[23] عَلَى الِاسْتِحْبَابِ وَ حَمَلُوا الْوُجُوبَ عَلَى تَأَكُّدِ النَّدْبِ لِمَا مَرَّ[24]»؛ مرحوم شیخ طوسی و دیگران این روایات را بر استحباب حمل کرده‌اند و لفظ «وجوب» را بر مستحب موکّد حمل کرده‌اند؛ به دلیل اینکه مضمون «خمسه اوساق» از مسلّمات است، این دسته از روایات را بر استحباب موکّد حمل کرده‌اند.
مرحوم آیت‌الله خویی سند روایات باب سوم را ضعیف می‌داند. ایشان می‌فرماید: فقط روایت موثقه حلبی که در باب اول ذکر شد باقی می‌ماند که در تعارض با روایات دیگر کنار گذاشته می‌شود. دیگران هم این روایت را کنار گذاشته‌اند و به آن فتوا نداده‌اند.
مرحوم شیخ حر همه این روایات را حمل بر استحباب کرده‌اند. اگر گفته شده «وسق» این مستحب است اگر گفته شده «وسقین» این استحباب تاکید می‌شود و وقتی به «خسه اوساق» رسید این واجب می‌شود.
بعضی از فقها این روایات را حمل بر تقیه کرده‌اند. به نظر ما این روایات قابل حمل بر تقیه نیست. چون این روایات مخالف عامه نیست. اکثر عامه گفته‌اند زکات غلات نصاب دارد و نصاب آن «خمسه اوساق» است.
و الحمد لله رب العالمین…
[1]. وسائل الشیعة، ج9، ص175.
[2]. وسائل الشیعة، ج9، ص175؛ الكافي، ج3، ص514، حدیث5.
[3]. وسائل الشیعة، ج9، ص175؛ الكافي، ج3، ص512، حدیث2؛ و التهذيب، ج4، ص38، حدیث96، التهذيب، ج4، ص118، حدیث341؛ و الاستبصار، ج2، ص25، حدیث73.
[4]. معافارة- نوع من رديء تمر الحجاز.( لسان العرب- معى- 15- 288).
[5]. أم جعرور- نوع من النخل يحمل رطبا صغارا لا خير فيه.( مجمع البحرين- جعر- 3- 247).
[6]. وسائل الشیعة، ج9، ص176؛ الكافي، ج3، ص514، حدیث7.
[7]. وسائل الشیعة، ج9، ص176؛ التهذيب، ج4، ص119، حدیث342؛ و الاستبصار، ج2، ص25، حدیث73.
[8]. وسائل الشیعة، ج9، ص176؛ التهذيب، ج4، ص13، حدیث34.
[9]. وسائل الشیعة، ج9، ص177؛ التهذيب، ج4، ص18، حدیث48؛ و الاستبصار، ج2، ص18، حدیث54.
[10]. وسائل الشیعة، ج9، ص177؛ التهذيب، ج4، ص18، حدیث46؛ و الاستبصار، ج2، ص18، حدیث52.
[11]. التهذيب 4- 19- 50.
[12]. التهذيب 4- 19- 49، و الاستبصار 2- 18- 55.
[13]. التهذيب ٤-١٤-٣٦، و الاستبصار ٢-١٥-٤٢.
[14]. التهذيب 4- 14- 36، و الاستبصار 2- 15- 42.
[15]. التهذيب 4- 14- 35، و الاستبصار 2- 14- 4.
[16]. عيون أخبار الرضا( عليه السلام) 2- 123- 1.
[17]. وسائل الشیعة، ج9، ص180.
[18]. وسائل الشیعة، ج9، ص180.
.[19] التهذيب 4- 17- 43، و الاستبصار 2- 17- 49.
.[20] التهذيب 4- 17- 42، و الاستبصار 2- 16- 45.
.[21] التهذيب 4- 17- 44، و الاستبصار 2- 17- 50.
[22]. التهذيب 4- 18- 45، و الاستبصار 2- 18- 51.
[23]. راجع الوافي 2- 12 كتاب الزكاة، و روضة المتقين 3- 98 باب حدّ نصاب الغلات.
[24]. مر في الباب 1 من هذه الأبواب.