بسم الله الرحمن الرحیم
تقریر درس خارج فقه کتاب الزکات
آیت‌الله سید محمد مهدی میرباقری
جلسه 143 شنبه 23 / 01/ 1404
زکات غلات ـ ادامه مسأله چهارم و بیان مسأله پنجم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
خلاصه جلسه قبل
در جلسه قبل مسأله چهارم مورد بحث قرار گرفت. مرحوم سید در این مسأله می فرماید: «إذا أراد المالك التصرّف في المذكورات بسراً أو رطباً أو حصرماً أو عنباً بما يزيد على المتعارف فيما يحسب من المؤن وجب عليه ضمان حصّة الفقير»؛[1] اگر مالک قصد تصرف در غلات اربعه داشته باشد در حالیکه خرما هنوز تمر نشده و بسر یا رطب است و در حالیکه محصول درخت انگور هنوز غوره است و انگور نشده و یا هنوز انگور است و زبیب نشده، تصرفات متعارف جایز است اما در صورتی که بخواهد بیش از حد متعارف تصرفاتی داشته باشد باید حق فقرا را ضمانت کند.
گفته شد که در مبنای مشهور این فتوا درست است؛ چون مشهور می گویند با تغییر رنگ و با انعقاد دانه زکات تعلق می گیرد؛ پس در موارد مذکور زکات تعلق گرفته و اگر مالک بخواهد در این موارد تصرف کند باید ضامن بشود. مقصود از ضمان این است که باید زکات آن مقداری که تصرف می کند را پرداخت نماید.
اما نکته دیگری که در این مسأله وجود دارد این است که آیا مالک حق تصرف در این مال را دارد؟ پاسخ این مسأله به مبنای ما در نحوه تعلق زکات بستگی دارد؛ اگر به نحو اشاعه باشد فقط در مئونه حق تصرف دارد اما حق تصرف در مازاد بر مئونه را ندارد مگر اینکه حاکم اذن دهد یا اینکه سهم فقرا را کنار بگذارد تا بتواند در بقیه مال تصرف کند. اما اگر نحوه تعلق زکات به نحو اشتراک در مالیت یا کلی فی المعین باشد تصرف جایز است و لازم نیست از حاکم اذن بگیرد.
معنی ضمان در اینجا این است که آن مقداری که تصرف می کند نباید از نصاب خارج کند. مازاد بر مئونه قطعا از نصاب خارج نیست و معنی ضمان این است که اگر تصرف می کند نباید آن را از نصاب خارج کند.
همه آنچه گفته شد بنابر مبنای مشهور است که تعلق زکات را قبل از صدق عنوان می دانند. اما طبق مبنای مرحوم سید که می فرماید با صدق عنوان زکات تعلق می گیرد، روشن است که وقتی خرما هنوز بسر یا رطب است و وقتی انگور هنوز حصرم است زکات به آن تعلق نگرفته پس تصرف در آن به هر مقدار که مالک بخواهد جایز است. البته در باب انگور گفته شد وقتی عنوان انگور صدق کرد زکات به آن تعلق می گیرد پس اگر تصرف کند باید سهم فقرا را ضامن شود.
در ادامه این فرع مرحوم سید می فرماید: «كما أنّه لو أراد الاقتطاف كذلك بتمامها وجب عليه أداء الزكاة حينئذٍ بعد فرض بلوغ يابسها النصاب»؛ یعنی اگر مالک بخواهد تمام محصول را وقتی غوره است بچیند و بفروشد یا تمام محصول را وقتی رطب است بچیند و بفروشد، به عبارت دیگر اگر می خواهد در تمام مال تصرف کند باید زکات آن را هنگام برداشت محصول پرداخت کند. البته باید تمر آن یا کشمش آن به نصاب برسد. این فتوا هم طبق مبنای مشهور واضح است؛ چون مشهور می گویند با تغییر رنگ زکات تعلق میگیرد پس مالک دارد در مالی تصرف می کند که زکات به آن تعلق گرفته است پس باید زکات آن را پرداخت کند. البته در مورد وقت اداء زکات در فرع ششم بحث می شود؛ اما به هر حال تأخیر در پرداخت زکات زمانی جایز است که تمام محصول را نچیده باشد؛ اما اگر تمام محصول را چیده باشد باید بدون تأخیر زکات آن را پرداخت کند.
علی ای حال طبق مبنای مرحوم سید که می فرماید با صدق عنوان زکات تعلق می گیرد، این فتوا تناسب ندارد و توضیح آن مشکل است. چون فرض این است که وقتی صدق عنوان نشده زکات به مال تعلق نگرفته، پس فرقی ندارد که تمام آن را یا بخشی از آن را قبل از صدق عنوان بچیند و بفروشد.
لذا این دو فتوا که در این فرع مطرح شد با مبنای خود مرحوم سید منافات دارد.
مسأله پنجم
مرحوم سید می فرماید: «لو كانت الثمرة مخروصة على المالك فطلب الساعي من قبل الحاكم الشرعيِّ الزكاة منه قبل اليبس لم يجب عليه القبول، بخلاف ما لو بذل المالك الزكاة بسراً أو حصرماً مثلًا فإنّه يجب على الساعي القبول».[2]
وقتی که انگور روی درخت است یا زمانی است که هنوز گندم یا جو درو نشده است، اگر با تخمین محصول را محاسبه کنند و زکات آن را معین کنند:
- آیا ساعی می تواند قبل از زمان اداء، زکات را مطالبه کند؟ خیر.
- اگر مالک بخواهد قبل از زمان اداء، زکات مالش را پرداخت کند آیا ساعی می تواند زکات را قبول نکند؟ خیر.
پس ساعی قبل از زمان اداء زکات، نمی تواند زکات را طلب کند و اگر مالک قبل از زمان اداء زکات بخواهد زکات مالش را پرداخت کند باید ساعی از او قبول کند.
طبق نظر مشهور که می گویند زکات قبل از صدق عنوان تعلق گرفته است، زکات به این مال تعلق گرفته و تخمین هم زده شده ولی مالک جواز تأخیر در پرداخت دارد؛ چون زمان تعلق زکات زمان حکم وضعی است و زمان اداء زکات زمان حکم تکلیفی است و این دو با هم متفاوت هستند. در فرع بعدی گفته خواهد شد که زمان اداء وقتی است که انگور یا خرما از درخت چیده شوند و زمان اداء زکات گندم و جو وقتی است که درو می شوند و از خوشه در می آیند و کاه آن جدا می شود و به اصطلاح تصفیه می شوند. خلاصه از روایات و اجماع قطعی و حتی سیره استفاده می شود که وقت اداء زکات وقتی است که محصول از درخت چیده می شود یا از زمین برداشت می شود. لذا اگر مقدار محصول و زکات آن با تخمین مشخص شود اما مالک نخواهد که قبل از زمان اداء، زکات مال را پرداخت کند، حق دارد که پرداخت زکات را به تأخیر بیندازد. ادله این مطلب را انشاء الله ذیل فرع ششم بررسی خواهیم کرد.
مطلب دومی که در این فرع مطرح شده این است که مالک می تواند بعد از تخمین و قبل از زمان اداء، زکات مال را پرداخت کند. با فرض این که زکات به مال تعلق گرفته باشد، اشکالی در مسأله وجود ندارد؛ چون وجوب تعلق گرفته و رخصتی که برای پرداخت زکات به مالک داده شده تا زمان حصاد و تصفیه گندم و جو و زمان چیدن خرما، ارفاق به مالک است و مالک می تواند از این رخصت استفاده نکند. مرحوم صاحب جواهر می فرماید: ادله ای که دلالت بر رخصت می کند، ادله ای است که حق مالک را بیان می کند؛ پس مالک می تواند از این حق استفاده کند و پرداخت را تا زمان اداء به تأخیر بیاندازد یا اینکه از این حق استفاده نکند و بعد از تعلق زکات و تخمین، زکات را پرداخت کند.
البته این معلوم است که اگر پرداخت مالک قبل از یوم الاداء سبب تلف شدن مال فقرا شود این جایز نیست. نسبت به این مسأله نکاتی باقی مانده که در فرع بعدی مورد بحث قرار می گیرد انشاء الله.
و الحمد لله رب العالمین …
[1]. العروة الوثقى، ج4، ص66.
[2]. العروة الوثقى، ج4، ص66.