بسم الله الرحمن الرحیم
تقریر درس خارج فقه کتاب الزکات
آیت‌الله سید محمد مهدی میرباقری
جلسه 144 یک شنبه 24 / 01/ 1404
زکات غلات ـ مسأله ششم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مسأله ششم
مرحوم سید در این فرع زمان اخراج زکات را مورد بحث قرار داده‌اند. ایشان می‌فرماید: «وقت الإخراج الّذي يجوز للساعي مطالبة المالك فيه و إذا أخّرها عنه ضمن عند تصفية الغلّة و اجتذاذ التمر و اقتطاف الزبيب، فوقت وجوب الأداء غير وقت التعلّق».[1]
در مورد وقت اخراج زکات سه قول مطرح شده است:
- مرحوم سید می‌فرماید: وقت اداء زکات ساعی می‌تواند زکات را مطالبه کند و اگر مکلّف پرداخت زکات را از این زمان به تأخیر بیاندازد علاوه بر این که ضمان اتلاف دارد ضمان تلف هم دارد. یعنی اگر بدون افراط و تفریط هم تلف شود ضامن است. به نظر مرحوم سید و مشهور زمان اخراج زکات در گندم و جو، زمان تصفیه است. یعنی وقتی که گندم و جو درو شده و خشک شده و کوبیده شده و کاه آن جدا شود. زمان اخراج زکات در تمر و زبیب، زمان چیدن آنها است. بنابر این وقت تعلق زکات و وقت اخراج زکات با هم فاصله دارند. به نظر می‌آید مشهور هم همین قول را پذیرفته‌اند.
- علامه در منتهی و تذکره: زمان پرداخت زکات در تمر و زبیب وقتی است که از درخت چیده شود و بعد آفتاب به آن بتابد و خشک شود. قبل از خشک شدن اخراج زکات واجب نیست. برای این قول ادعای اجماع و لاخلاف شده است. این قول به نظر ما دلیل ندارد. اگر اجماع ثابت شود قبول می‌کنیم اما اجماع ثابت نمی‌شود و دلیل دیگری هم برای این قول وجود ندارد.
- زمان وجوب و زمان اداء یکی است. دلیل این قول این است که وجوب زکات فوری است. «آتوا الزکاة» دلالت بر وجوب اداء زکات دارد. وقتی زکات به مال تعلق گرفت دلیلی برای تأخیر نداریم پس فوراً باید زکات از مال خارج شود و پرداخت گردد. به نظر ما بر فرض که این دلالت وجود داشته باشد با ادله ای که در ادامه ذکر خواهیم کرد، این دلیل تقیید می‌شود. لذا به نظر ما این قول تمام نیست.
ادله قول مرحوم سید و مشهور
برای قول مشهور سه دلیل ذکر شده است:
- اجماع
- سیره: در زمان رسول الله این چنین بوده که ساعی وقت چیدن محصول می‌آمده و زکات را مطالبه می‌کرده است. به نظر ما بعید نیست که این سیره صحیح باشد.
- عرف: وقتی دو نفر در محصول یک درخت شریک باشند، وقتی محصول درخت را می‌چینند هر کس سهم خود را بر می‌دارد و مال خود را جدا می‌کند. این دلیل را مرحوم حاج آقا رضا در مصباح الفقیه مطرح کرده‌اند. به نظر می‌آید حرف خوبی هم هست و دیگران هم قبول کرده‌اند.
- روایاتی که در این زمینه وجود دارد.
یکی از روایاتی که در این مورد وجود دارد روایت سعد بن سعد اشعری است. این روایت در باب دوازدهم از ابواب زکات غلات آمده است.
صحیحه سعد بن سعد اشعری
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الزَّكَاةِ فِي الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ مَتَى تَجِبُ عَلَى صَاحِبِهَا قَالَ إِذَا صَرَمَ وَ إِذَا خَرَصَ».[2]
این روایت به صورت کامل در باب پنجاه و دو از ابواب مستحقین زکات آمده است. این روایت را هم ببینید:
«مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ تَحِلُّ عَلَيْهِ الزَّكَاةُ فِي السَّنَةِ فِي ثَلَاثَةِ أَوْقَاتٍ أَ يُؤَخِّرُهَا حَتَّى يَدْفَعَهَا فِي وَقْتٍ وَاحِدٍ فَقَالَ مَتَى حَلَّتْ أَخْرَجَهَا»؛ از امام رضا علیه السلام در مورد کسی پرسیده شد که در سه زمان زکات بر او واجب می‌شود. چون محصولات مختلفی داشته و هر کدام در فصل خاصی محصول می‌داده، آیا این شخص می‌تواند پرداخت زکات را به تأخیر بیندازد و زکاتش را یکجا پرداخت کند؟ حضرت فرمود: هر وقت پرداخت زکات بر او واجب می‌شود باید زکات را بپردازد و جایز نیست آن را به تأخیر بیندازد. «وَ عَنِ الزَّكَاةِ فِي الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ مَتَى تَجِبُ عَلَى صَاحِبِهَا قَالَ إِذَا صَرَمَ وَ إِذَا خَرَصَ»؛[3] در ادامه روایت سوال دیگری مطرح می‌شود که به قرینه صدر روایت فهمیده می‌شود که سوال از وجوب وضعی نیست بلکه سوال از وجوب تکلیفی است. می‌پرسد که چه زمانی اداء زکات بر گندم و جو و تمر و زبیب واجب می‌شود؟ حضرت می‌فرماید: زمانی که چیده می‌شود و زمانی که تخمین زده می‌شود.
ممکن است کسی بگوید زمان تخمین قبل از زمان چیده شدن است. قبلا گفته شد که جایز است قبل از صدق عنوان با تخمین زکات را محاسبه و پرداخت کنند. اما همان طور که مرحوم آیت‌الله خویی این روایت را توضیح می‌دهند به نظر می‌آید مقصود از این تخمین که بعد از چیده شدن در این روایت ذکر شده این است که گاهی موقع چیدن می‌رسد اما محصول را نمی‌چینند و آن را با تخمین محاسبه می‌کنند.
بعضی از فقها هم گفته‌اند که در این روایت مقصود از صرم و خرص در کنار هم، تخییر بین این دو است. یعنی مکلف مخیر است که قبل از زمان صرم با تخمین زکات را محاسبه کند یا اینکه صبر کند و زمان چیدن که فرا رسید زکات را محاسبه کند.
در نتیجه از این روایت وجوب تعیینی برای زمان خرص استفاده نمی‌شود چون یا تخییر بین زمان صرم و خرص وجود دارد یا زمان صرم و خرص یکی است.
نکته ای که باید به آن توجه شود این است که این روایت در مورد زمان اداء زکات است و قطعا زمان تخمین قبل از صدق عنوان، زمان اداء زکات نیست. بنابر این فرمایش مرحوم آقای خویی به نظر فرمایش صحیحی است.
ابهام صحیحه سعد در مورد گندم و جو
البته این روایت نسبت به گندم و جو ابهام دارد. طبق صحیحه سعد بن سعد زمان اداء زکات در مورد گندم و جو همان زمان چیدن است در حالیکه نسبت به گندم و جو اجماع داریم که زمان اداء زکات بعد از تصفیه است.
علاوه بر این مرحوم آیت‌الله خویی دلیل دیگری مطرح می‌کند. ایشان می‌فرماید: از روایات نصاب فهمیده می‌شود که موضوع تعلق زکات امر مکیل است. گندم و جو وقتی مکیل می‌شوند که تصفیه شده باشند و قبل از تصفیه مکیل به حساب نمی‌آیند. دیگران این دلیل را نگفته‌اند و ظاهرا این دلیل را قبول نداشته‌اند. به نظر ما هم این دلیل در مورد نصاب دلیل خوبی است اما در مورد زمان اداء زکات دلالت ندارد. البته ممکن است از این روایات، جواز تأخیر در پرداخت زکات استفاده شود با این توضیح که زمان اداء زکات طبق صحیحه سعد همان زمان چیدن است و در زمان چیدن باید با تخمین زکات محاسبه شود اما با توجه به روایات نصاب جایز است تأخیر در پرداخت زکات تا زمانی که تصفیه انجام شود و مقدار دقیق زکات محاسبه شود.
زمان پرداخت زکات گندم و جو
علی ای حال در مورد زمان اداء زکات گندم و جو گفته شده:
- سیره قطعیه بر این بوده که زکات آن بعد از تصفیه پرداخت می‌شده و ساعی قبل از تصفیه برای دریافت زکات مراجعه نمی‌کرده است.
- ادعای اجماع شده که زمان پرداخت بعد از تصفیه است نه بعد از درو کردن.
- طبق بیان مرحوم آیت‌الله خویی از روایات نصاب فهمیده می‌شود که جایز است پرداخت زکات را تا زمانی که مکیل شود به تأخیر بیندازیم و گندم و جو زمانی مکیل می‌شوند که تصفیه شده باشند.
- بیان مرحوم حاج آقا رضای همدانی در این جا هم صادق است. متفاهم عرفی در تقسیم اموال شرکا این بوده که بعد از تصفیه گندم و جو سهم هر یک از شرکا داده می‌شده است. این متفاهم عرفی بر قرار است مگر این که قرینه خاصی وارد شود.
- روایاتی در مورد گندم و جو وجود دارد که به آن تمسک شده است. این روایات در باب سیزدهم از ابواب زکات غلات آمده است. عنوان باب اینچنین است: «بَابُ اسْتِحْبَابِ الصَّدَقَةِ مِنَ الزَّرْعِ وَ الثِّمَارِ يَوْمَ الْحَصَادِ وَ الْجَذَاذ»؛[4] روایات متعددی دراین باب وجود دارد با این مضمون که وقت چیدن محصول اگر فقرا آمدند به عنوان صدقه مستحبی و به عنوان حق حصاد از این محصولات به آنها بدهید. روایت سوم این باب را ببینید:
صحیحه ابی مریم
«وَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ[5]– قَالَ تُعْطِي الْمِسْكِينَ يَوْمَ حَصَادِكَ الضِّغْثَ»؛ وقتی فقرا در روز چیدن محصول می‌آیند به هر کسی به مقدار یک مشت بدهید؛ در روایات دیگر حضرت بیشتر از یک مشت را نهی کرده‌اند؛ این گندم و جویی است که هنوز کوبیده نشده و کاه آن جدا نشده است. «ثُمَّ إِذَا وَقَعَ فِي الْبَيْدَرِ ثُمَّ إِذَا وَقَعَ فِي الصَّاعِ الْعُشْرَ وَ نِصْفَ الْعُشْرِ»؛[6] بعد حضرت می‌فرماید: وقتی این گندم در بیدر قرار گرفت یعنی خرمنگاهی که گندم را در آن می‌کوبیدند وکاه آن را جدا می‌کردند، بعد از این که در پیمانه قرار گرفت، الان زمانی است که باید عشر و نصف عشر آن را بابت زکات واجب بدهید. به نظر می‌آید ظهور این روایت هم قابل تمسک است؛ این روایت دلالت دارد که زمان اداء زکات گندم و جو بعد از تصفیه است.
و الحمد لله رب العالمین …
[1]. العروة الوثقى، ج4، ص67.
[2]. وسائل الشيعة، ج9، ص194، حدیث 1 از باب 12 از ابواب زکات غلات؛ الكافي 3- 523- 4.
[3]. وسائل الشيعة، ج9، ص306، حدیث 1 از باب 52 از ابواب مستحقین زکات؛ الكافي 3- 523- 4.
[4]. وسائل الشيعة، ج9، ص195.
[5]. سوره أنعام، آیه141.
[6]. وسائل الشيعة، ج9، ص196؛ الكافي 3- 565- 4.