بسم الله الرحمن الرحیم
تقریر درس خارج فقه کتاب الزکات
آیت الله سید محمد مهدی میرباقری
جلسه 24 شنبه 20 / 08 / 1402
بررسی حقوق مالی غیر از زکات ـ بررسی ادله حق یوم الحصاد
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بحث در مورد حقوق مالی غیر زکات بود. در مورد وجوب خمس تردیدی وجود ندارد. دو مورد دیگر به عنوان حقوق مالی شمرده شده اند. حق معلوم و حق یوم الحصاد.
آیه حق معلوم بررسی شد. احتمالات مختلفی در مورد آیه حق معلوم ذکر شده است:
1. برخی گفته اند این آیه عام است و با آیه زکات متعین در زکات شده است. این احتمال قابل دفاع نیست. چون روایات ذیل این آیه تصریح می کنند که حق معلوم چیزی غیر از زکات است.
2. برخی گفته اند آیه حق معلوم به وسیله آیات زکات نسخ شده است. این احتمال هم قابل دفاع نیست. چون روایات حق معلوم بعد از آیات زکات صادرشده است پس احتمال نسخ آیه وجود ندارد.
3. مرحوم آقای هاشمی می فرماید: آیه یک قاعده کلی را بیان می کند و شامل حقوق مستحب و واجب می شود. ادله زکات مقدار واجب را مشخص کرده است. مابقی بر اصل مطلوبیت باقی مانده است. این ادعا قابل دفاع نیست چون روایات ذیل این آیه، حق معلوم را غیر از زکات معرفی می کنند.
4. می توان با استفاده از قرینه داخلیه ادعا کرد که سیاق آیات دلالت بر استحباب دارند. «الَّذينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ (23) وَ الَّذينَ في‏ أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ (24) لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (25)» در سیاق این آیات، حق معلوم در کنار دوام صلاه قرار گرفته است. دوام صلاه در قرآن در مورد نوافل به کار رفته است و در مقابل محافظت بر صلاه در مورد فرائض می باشد. از این قرینه داخلیه استفاده می شود که حق معلوم هم در مورد امور مستحبی می باشد.
روایات حق معلوم تقدیم شد. این روایات به چند دسته تقسیم می شوند:
1. بعضی از این روایات، امکان استظهار وجوب دارند. اما به دلیل اینکه استظهار وجود از این روایات خلاف تسالم فقهی و خلاف عمومات باب زکات می باشد، این روایات را حمل بر استحباب می کنیم.
2. برخی از این روایات لسان نداشت.
3. برخی از این روایات امکان استظهار استحباب داشت.
خلاصه آنچه که از آیات و روایات برداشت می شود این است که حق معلوم یک امر مستحب و چیزی غیر از زکات می باشد. ویژگی های آن هم در جلسات قبل ذیل روایات بیان شد. در ادامه بر بررسی حق یوم الحصاد خواهیم پرداخت.
حق یوم الحصاد
دومین موردی که به عنوان یکی از حقوق مالی غیر از زکات شمرده شده است حق یوم الحصاد است. در مورد حق یوم الحصاد به آیه 141 سوره مبارکه انعام و روایات و اجماع تمسک شده است.
آیه حق یوم الحصاد
خدای متعال در آیه 141 سوره مبارکه انعام می فرماید: «وَ هُوَ الَّذي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفين‏»
خدای متعال می فرماید: «و اوست كه باغ‏هايى بر روى داربست و بدون داربست، و درخت خرما و زراعت با حاصل گوناگون و زيتون و انار شبيه به هم و غير شبيه به هم را بيافريد، از ميوه و محصول آنها هنگامى كه به ثمر نشست بخوريد و حق (خدايى) آن را در روز درو كردن (و چيدن حاصل) آنها بدهيد، و اسراف (در خوردن و دادن) نكنيد، كه همانا خدا اسراف‏كنندگان را دوست ندارد. »
در مورد این آیه نکات مختلفی مطرح شده است:
1. برخی ادعا کرده اند عبارت « وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ » ابتدائا ظهور در وجوب دارد.
2. بعضی گفته اند شاید مقصود از « حق حصاد»، زکات باشد. چون حصاد به معنی درو کردن است و در مورد چیدن میوه های درخت از لفظ حصاد استفاده نمی شود.
اشکال: یوم الحصاد روزی نیست که زکات به مال تعلق می گیرد و همچنین نمی تواند روز پرداخت زکات باشد. چون تعلق گرفتن زکات به محصولات کشاورزی شرایطی دارد که بعدا بیان خواهیم کرد.
جواب: مقصود از حق یوم الحصاد در آیه شریفه یعنی پرداخت زکات را به تاخیر نیندازید.
جواب دیگر: یوم الحصاد از روز درو کردن شروع می شود و تا روز پرداخت زکات ادامه دارد. یعنی فقط به روز درو کردن اطلاق نمی شود.
3. اگر حصاد را اعم از برداشت گندم و برداشت میوه درختان معنا کنید در این صورت نمی توان گفت: حق یوم الحصاد، همان زکات است. چون می دانیم زکات به رمان و زیتون تعلق نمی گیرد.
4. ممکن است گفته شود « يَوْمَ حَصادِهِ » متعلق به « آتُوا » می باشد و متعلق به « حَقَّهُ » نیست. یعنی زمان پرداخت روز درو کردن می باشد اما در مورد اینکه این حق چیست، در جای دیگر گفته شده که زکات می باشد.
اشکال: این احتمال با روایات سازگاری ندارد. روایات ذیل آیه می فرماید حق یوم الحصاد غیر از زکات است. بعد هم سه ویژگی برای آن بیان شده است. حق یوم الحصاد مقدار مشخصی ندارد. نیازمند نصاب نیست. زمان پرداخت آن دقیقا روز درو کردن می باشد. بنابر این روایات، حق یوم الحصاد را غیر از زکات معنا کرده اند.
5. مرحوم سید مرتضی در انتصار روایتی آورده اند که به قرینه «لا تسرفوا» در آیه شریفه حضرت می فرماید: حق یوم الحصاد زکات نیست. سید مرتضی می گوید: مقدار زکات معین است. مقدار که معین باشد اسراف در آن بی معناست. پس به قرینه «لا تسرفوا» در آیه، حق یوم الحصاد غیر از زکات می باشد.
اجماع
دلیل دیگری که در مورد حق یوم الحصاد ذکر شده است ادعای اجماع توسط شیخ طوسی می باشد. این اجماع قطعا اجماع مصطلح نیست. اجماعات شیخ طوسی را برخی اینگونه توضیح می دهند که در هر موضوعی که ادعای اجماع شده است، مقصود این است که روایاتی ذیل این موضوع وجود دارد و عمل به آنها اجماعی می باشد، پس اجماع در مساله وجود دارد. به هر حال در مورد حق یوم الحصاد هیچ کس قائل به وجوب آن نشده و تنها کسی که ادعای وجوب کرده مرحوم شیخ طوسی می باشد. خود ایشان هم فقط در کتاب خلاف ادعای وجوب و ادعای اجماع بر وجوب حق یوم الحصاد را مطرح کرده اند. در نتیجه تسالم فقهی وجود دارد که حق یوم الحصاد واجب نیست.

خلاصه: اگر بگویید آیه نسخ شده است، این با روایات سازگاری ندارد. اگر بگویید آیه ناظر به زکات است، این هم با روایات سازگاری ندارد. اتفاقا اگر روایات را بخوانید و بعد به آیه مراجعه کنید خواهید دید ظهور آیه در مورد حق مالی غیر زکات می باشد. پس آیه ناظر به یک حق دیگر است. برخی گفته اند به قرینه « وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ » آیه دلالت بر وجوب حقی غیر از زکات دارد. اما این وجوب، با روایات سازگاری ندارد. علاوه بر اینکه هیچ کسی غیر از شیخ طوسی در خلاف فتوا به وجوب حق یوم الحصاد نداده است. پس در جمع بین آیات و روایات می گوییم آیه بر حقی غیر از زکات دلالت دارد و این حق واجب نیست چون علاوه بر روایات، تسالم فقهی وجود دارد که حق یوم الحصاد یک امر مستحب می باشد.
و الحمد لله رب العالمین…