روایات مفسره آیه غنیمت
3-9-1397
گفته شد که اکثر مفسرین و فقها قائل به عمموم اند و گرچه بعضی هم قائل به خصوص دار الحرب هستند و در بین مفسرین هم عده ای همانند مرحوم طبرسی هستند که قائل به خصوص اند, اما این احتمال وجود دارد که قول به عموم به دلیل استظهار از آیه شریفه نباشد بلکه باتوجه به روایات ذیل این آیه شریفه باشد لذا مرحوم صاحب حدائق فرموده اند با توجه به روایات باب دیگر اصلا نباید تردید کرد که مراد اعم از غنائم دار الحرب است و رد روایات رد امام است یعنی ولو به لحاظ لغت هم نتوان استفاده عموم کرد اما روایات کافیست که البته این احتمال نیاز به بررسی بیشتری دارد
بنابر این دو نکته در اقوال فقها نباید خلط شود یکی اینکه آیا قائل به این هستند که «ماغنمتم» در آیه شریفه دال بر عموم هست یا نه و دوم اینکه آیا این دلالت منتسب به استظهار از آیه شریفه است یا منتسب به روایاتی است که ذیل این آیه شریفه آمده اند
در بررسی روایات هم باید به دو نکته توجه کرد یکی اینکه آیا روایات دلالت دارند مراد از غنیمت در آیه شریفه اعم از غنیمت دار الحرب است یا خیر و دوم اینکه اگر دلالت بر این مطلب دارند آیا منتسب به ظهور است یا تفسیر باطن آیه است
روایت سوم
سومین روایتی که گفته شده است دال بر این است که مراد از غنیمت در آیه شریفه اعم از دار الحرب است صحیحه علی بن مهزیار است که بحث های مفصلی پیرامون آن شده است که در ارباح مکاسب باید مفصل به آن پرداخته شود و آن روایت این است که :
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو جَعْفَرٍ ع وَ قَرَأْتُ أَنَا كِتَابَهُ إِلَيْهِ فِي طَرِيقِ مَكَّةَ قَالَ الَّذِي أَوْجَبْتُ فِي سَنَتِي هَذِهِ وَ هَذِهِ سَنَةُ عِشْرِينَ وَ مِائَتَيْنِ فَقَطْ لِمَعْنًى مِنَ الْمَعَانِي أَكْرَهُ تَفْسِيرَ الْمَعْنَى كُلِّهِ خَوْفاً مِنَ الِانْتِشَارِ وَ سَأُفَسِّرُ لَكَ بَعْضَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى إِنَّ مَوَالِيَّ أَسْأَلُ اللَّهَ صَلَاحَهُمْ أَوْ بَعْضَهُمْ قَصَّرُوا فِيمَا يَجِبُ عَلَيْهِمْ فَعَلِمْتُ ذَلِكَ فَأَحْبَبْتُ أَنْ أُطَهِّرَهُمْ وَ أُزَكِّيَهُمْ بِمَا فَعَلْتُ فِي عَامِي هَذَا مِنْ أَمْرِ الْخُمُسِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ. «1» أَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. «2» وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ «3» وَ لَمْ أُوجِبْ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ فِي كُلِّ عَامٍ وَ لَا أُوجِبُ عَلَيْهِمْ إِلَّا الزَّكَاةَ الَّتِي فَرَضَهَا اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ إِنَّمَا أَوْجَبْتُ عَلَيْهِمُ الْخُمُسَ فِي سَنَتِي هَذِهِ فِي الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ الَّتِي قَدْ حَالَ عَلَيْهَا الْحَوْلُ وَ لَمْ أُوجِبْ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ فِي مَتَاعٍ وَ لَا آنِيَةٍ وَ لَا دَوَابَّ وَ لَا خَدَمٍ وَ لَا رِبْحٍ رَبِحَهُ فِي تِجَارَةٍ وَ لَا ضَيْعَةٍ إِلَّا ضَيْعَةً سَأُفَسِّرُ لَكَ أَمْرَهَا تَخْفِيفاً مِنِّي عَنْ مَوَالِيَّ وَ مَنّاً مِنِّي عَلَيْهِمْ لِمَا يَغْتَالُ السُّلْطَانُ مِنْ أَمْوَالِهِمْ وَ لِمَا يَنُوبُهُمْ فِي ذَاتِهِمْ فَأَمَّا الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ فَهِيَ وَاجِبَةٌ عَلَيْهِمْ فِي كُلِّ عَامٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ- يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى كُلِ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ يَرْحَمُكَ اللَّهُ فَهِيَ الْغَنِيمَةُ يَغْنَمُهَا الْمَرْءُ وَ الْفَائِدَةُ يُفِيدُهَا وَ الْجَائِزَةُ مِنَ الْإِنْسَانِ لِلْإِنْسَانِ الَّتِي لَهَا خَطَرٌ عَظِيمٌ وَ الْمِيرَاثُ الَّذِي لَا يُحْتَسَبُ مِنْ غَيْرِ أَبٍ وَ لَا ابْنٍ وَ مِثْلُ عَدُوٍّ يُصْطَلَمُ «2» فَيُؤْخَذُ مَالُهُ وَ مِثْلُ مَالٍ يُؤْخَذُ لَا يُعْرَفُ لَهُ صَاحِبُهُ وَ مِنْ ضَرْبِ مَا صَارَ إِلَى قَوْمٍ مِنْ مَوَالِيَّ مِنْ أَمْوَالِ الْخُرَّمِيَّةِ «3» الْفَسَقَةِ…
محل استشهاد به این روایت دو فرازی است فوائد عطف به غنائم شده است که هم قبل از آیه شریفه آمده است و هم بعد از آن و ظاهر روایت شریفه این است که فوائد عطف تفسیری به غنائم شده است یعنی حضرت این نکته را بیان کرده اند که مراد از غنائم در آیه شریفه خصوص غنیمت حربی نیست.
این استظهار متوقف بر این نیست که عطف فوائد بر غنائم عطف تفسیری باشد چراکه اگر عطف تفسیری هم نباشد این نکته روشن است که قطعا برای استناد خمس به فایده به این آیه استناد شده است اما اگر عطف تفسیری باشد وضوح بیشتری دارد
اما از روایت شریف نمیتوان استظهار کرد که مطلق الفایده مراد است بلکه به دلیل مثال هایی که حضرت در ذیل روایت ذکر کرده اند که همه فوائد خاصی هستند و اگر مطلق الفوائد بود دیگر دلیلی برای ذکر مثال نبود و همچنین به قرینه صدر روایت که حضرت ارباح مکاسب را بخشیده اند و سپس فرموده اند که فوائد در امسال و هرسال مشمول خمس هستند روشن میشود که مراد مطلق الفوائد نیست بلکه باید فایده دارای خصوصیتی باشد مثل اینکه غیر منتظره باشد
بنابر این اولا روایت دلالت دارد که مراد از غنیمت خصوص حربی نیست همانطور که مطلق الفوائد هم مراد نیست و ثانیا این اراده مستند به ظهور آیه شریفه است نه اینکه تفسیر باطن آیه باشد
روایت چهارم
در بصائر الدرجات آمده است که : حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَرَأْتُ عَلَيْهِ آيَةَ الْخُمُسِ فَقَالَ مَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ وَ مَا كَانَ لِرَسُولِهِ فَهُوَ لَنَا ثُمَّ قَالَ لَقَدْ يَسَّرَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَنَّهُ رَزَقَهُمْ خَمْسَةَ دَرَاهِمَ وَ جَعَلُوا لِرَبِّهِمْ وَاحِداً وَ أَكَلُوا أَرْبَعَةً حَلَالًا ثُمَّ قَالَ هَذَا مِنْ حَدِيثِنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا يَعْمَلُ بِهِ وَ لَا يَصْبِرُ عَلَيْهِ إِلَّا مُمْتَحَنٌ