بسم الله الرحمن الرحیم
تقریر درس خارج فقه کتاب الزکات
آیت الله سید محمد مهدی میرباقری
جلسه 57 دو شنبه 23 / 11 / 1402
فروعات شروط وجوب زکات ـ ادامه مساله 12
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
بحث در این بود که مال باید تحت تصرف باشد تا زکات به آن تعلق گیرد. به نظر مرحوم سید مال منذور تحت تصرف نیست و زکات به آن تعلق نمی گیرد. ذیل این مطلب در مساله 12 می فرماید: نذر به سه قسم تقسیم می شود. نذر مطلق، نذر موقت، نذر مشروط. در جلسه قبل اجمالا بحث شد که زکات به نذر مطلق تعلق نمی گیرد. التبه در صورتی که نذر کل مال اعم از اموال زکوی و غیر زکوی بعد از تعلق زکات باشد، زکات به مال تعلق می گیرد. در این صورت اگر بتواند از اموال دیگر زکات را پرداخت می کند و کل مال منذور را بابت نذر مصرف می نماید. اما اگر نتواند از اموال دیگر زکات را پرداخت کند باید از همین مال زکات را پرداخت کند و آنچه باقی می ماند بابت نذر مصرف کند. البته بعضی هم گفته اند در اینجا نذر باطل است. چون نذر به یک کل تعلق گرفته که بخشی از این کل ملک این شخص نیست. در جواب گفتیم اگر نتواند از اموال دیگر زکاتش را پرداخت کند، نذر انحلالی می شود. یعنی نذر نسبت به اموال زکوی منعقد نمی شود اما نسبت به اموال غیر زکوی منعقد می گردد. در نتیجه اول زکات را می پردازد و ما بقی را به عنوان مال منذور پرداخت می نماید. مگر اینکه بگوید من فقط نصاب را نذر کرده ام. در این صورت اگر نتواند زکات را از مال دیگری پرداخت کند، نذرش صحیح نیست.
نذر موقت
نذر موقت به دو صورت تقسیم می شود:
1. زمان وفاء به نذر قبل از تعلق زکات است.
• اگر به نذر وفا کند زکات به این مال تعلق نمی گیرد چون موضوع منتفی شده است.
• اگر به نذر وفا نکند، دو حالت دارد:
• قضا نذر واجب است. زکات به این مال تعلق نمی گیرد.
• قضا نذر واجب نیست. پس مانعی برای تعلق زکات وجود ندارد.
مرحوم سید این تفصیل را نمی پذیرد. چون اگر قضا واجب باشد، زکات تعلق نمی گیرد و اگر قضا واجب نباشد همان که از اول تا این زمان بر این شخص واجب بوده مانع تعلق زکات می باشد. البته تعبیر ظاهری ایشان دقیق نیست. ایشان می فرماید: با عصیان این نذر زکات تعلق نمی گیرد.
به نظر ما در این جا عصیان مانع تعلق زکات نیست بلکه وجوب است که مانع از تعلق زکات شده است. در این مدت وفاء به نذر بر این شخص واجب بوده، و زکات به آن تعلق نگرفته است. اگر وفاء به نذر نکند و قضای نذر واجب نباشد، باید بعد از تخلف از وفاء به نذر حولان حول شود تا زکات به این مال تعلق گیرد. اگر هم قضای نذر واجب باشد بعد از این هم نباید زکات بدهد.
نذر مشروط
مرحوم سید می فرماید: «و أمّا إن كان معلّقاً على شرط فإن حصل المعلّق عليه قبل تمام الحول لم تجب و إن حصل بعده وجبت و إن حصل مقارناً لتمام الحول ففيه إشكال و وجوه ثالثها: التخيير بين تقديم أيّهما شاء. »
اگر کسی برای نذر شرط قرار دهد با توجه به زمان حصول شرط سه حالت متصور است:
1. اگر شرط نذر قبل از حولان حول حاصل شود واین شخص به نذر عمل کند، زکات تعلق نمی گیرد. فرقی ندارد که بعد از تحقق شرط، در مورد وفاء به نذر مسامحه کند و تاخیر بیاندازد یا مسامحه نکند. در هر صورت زکات به این مال تعلق نمی گیرد.
2. اگر شرط نذر بعد از زمان تعلق زکات محقق شود، باید زکات را پرداخت کند. در این مورد محشین با مرحوم سید موافق نیستند. چون وجوب فعلی است ولی زمان امتثال متاخر است. و آن چه که مانع تعلق زکات می باشد وجوب است. در ادامه برخی حواشی را تقدیم می کنیم:
• مرحوم آقای بروجری می فرماید: «محلّ‌ إشكال»
• مرحوم آقای حکیم می فرماید: «الأقوى عدم وجوبها.»
• مرحوم آقای خویی می فرماید: «لا يبعد عدم الوجوب فيه فضلاً عن صورة المقارنة. و في حاشية اخرى: بناءً‌ على أنّ‌ التكليف مانع عن وجوب الزكاة، لا فرق بين حصول المعلّق عليه قبل تمام الحول أو بعده حيث إنّ‌ التكليف على كلا التقديرين سابق، أي: يكون من حين النذر فإذن لا وجه للفرق بين الصورتين. »
• مرحوم شیخ عبدالکریم حائری می فرماید: «في الوجوب إشكال لأنّ‌ في النذر المعلّق التزاماً ضمنيّاً عرفاً بإبقاء العين إلى وقت حصول المعلّق عليه إلّا أن يقطع بعدم حصوله. »
3. اگر شرط نذر مقارن با زمان تعلق زکات محقق شود، چهار حکم متصور است:
• زکات واجب است. و وفاء به نذر واجب نیست.
• زکات واجب نیست. و وفاء به نذر واجب است.
• تخییر.
• قرعه.
در موارد نذر مشروط اگر شرط نذر مقارن با تعلق زکات محقق شود، آیا مانع از زکات می باشد؟ عده ای در این مساله به قرعه رجوع کرده اند. در حالی که قرعه برای شبهات موضوعیه می باشد و نسبت به شبهات حکمیه جاری نمی شود. مگر اینکه بگویید قرعه در شبهات حکمیه هم جاری می گردد، که به نظر ما این مطلب صحیح نیست.
تخییر هم در اینجا جاری نمی شود. چون تخییر اصولی برای موارد تعارض ادله می باشد. اولا در اینجا ادله با هم تعارضی ندارند. بر فرض اگر تعارض ادله وجود داشته باشد، مقتضای قاعده تخییر نیست بلکه ترجیح و تساقط است. بر فرض اگر کسی قائل به تخییر شود، تخییر در جایی است که تعارض تباینی باشد. اینجا تعارض عامین من وجه است. پس به نظر می آید مقصود مرحوم سید از تخییر، تخییر در باب تعارض نمی باشد بلکه تخییر در باب تزاحم مقصود است. دو تکلیف داریم که هر دو به فعلیت رسیده اما در مقام امتثال نمی توان به هر دو عمل کرد. در اینجا ترجیح هیچ کدام معین نیست پس حکم به تخییر می شود. به نظر ما این تخییر هم صحیح نیست. چون امتثال هر دو ممکن است. چون درست است که زکات به عین تعلق می گیرد اما جایز است از مال دیگری پرداخت شود. این جواز یعنی هر دو تکلیف قابل امتثال می باشد.
اگر کسی بگوید نذر مانع تعلق زکات نیست، زکات در این مبنا واجب است.
مرحوم سید می فرماید: نذر مانع از تعلق زکات می باشد مگر این که نذر متاخر از زمان تعلق زکات باشد. با این مبنا و در فرض تقدم نذر و با توجه به زمان حصول شرط، ایشان قائل به تفصیل شده اند. اگر حصول شرط بعد از تعلق زکات باشد، مانع از تعلق زکات نیست و اگر حصول شرط قبل از تعلق زکات باشد، مانع از تعلق زکات می باشد. به همین دلیل در فرض تقارن حصول شرط با زمان تعلق زکات امر بر ایشان مشکل شده است و وجوه مختلفی را مطرح کرده اند.
به نظر ما جای اشکال و ابهام نیست و حکم روشن می باشد. به نظر ما در صورت تاخر نذر از تعلق زکات، نذر مانع از تعلق زکات می باشد. به طریق اولی اگر شرط نذر و زمان تعلق زکات مقارن شوند، نذر مانع از تعلق زکات می باشد. بنابر این اگر کسی نذر را مانع از زکات بداند، فرقی ندارد که نذر مطلق باشد یا مشروط یا موقت. نذر مانع است. اگر کسی نذر را مانع زکات نداند در همه صور نذر مانع تعلق زکات نیست. پس تفصیل مرحوم سید قابل دفاع نیست.
مرحوم سید در نذر مطلق می فرماید: اگر متاخر باشد زکات به مال تعلق می گیرد. اما بحث ما در جایی است که نذر مقدم بر زمان تعلق زکات باشد. در فرض تقدم نذر، ایشان می فرماید اگر نذر مطلق باشد یا نذر موقت باشد زکات تعلق نمی گیرد. در نذر موقت فرقی ندارد که زمان اداء نذر، متاخر از تعلق زکات باشد یا متقدم.
ایشان در فرض تقدم نذر، در نذر مشروط با توجه به زمان حصول شرط تفصیل می دهند. مرحوم سید می فرماید: اگر شرط قبل از حولان حول حاصل شود زکات تعلق نمی گیرد و اگر بعد از آن حاصل گردد زکات تعلق می گیرد و اگر شرط مقارن با زمان تعلق زکات محقق شود از نظر ایشان مساله دچار ابهام و اشکال می باشد. این تفصیل قابل دفاع نیست.
به نظر ما نذر مشروطی که شرط آن محتمل الحصول باشد مانع تعلق زکات می باشد. فرقی ندارد که این شرط قبل از تعلق زکات باشد یا بعد از آن یا مقارن با آن.
و الحمد لله رب العالمین …