متن زیر تقریر و خلاصه ای از جلسه شصت و هفتم درس خارج فقه مبحث مکاسب محرمه؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین میرباقری است که در تاریخ سه شنبه 20 اسفند 92 برگزار شده است. در این جلسه به ادله خاصه حرمت بیع آلات قمار پرداخته شده است. قابل ذکر است که متن برداشت شاگردان ایشان از مباحث است.

روایات خاصه آلات مختصه ی قمار

102 بَابُ تَحْرِيمِ اللَّعِبِ بِالشِّطْرَنْجِ وَ نَحْوِه‏

22657- 12- عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع‏ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى‏ «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون» قَالَ أَمَّا الْخَمْرُ فَكُلُ‏ مُسْكِرٍ مِنَ الشَّرَابِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ أَمَّا الْمَيْسِرُ فَالنَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ وَ كُلُّ قِمَارٍ مَيْسِرٌ وَ أَمَّا الْأَنْصَابُ فَالْأَوْثَانُ الَّتِي كَانَتْ تَعْبُدُهَا الْمُشْرِكُونَ وَ أَمَّا الْأَزْلَامُ فَالْأَقْدَاحُ الَّتِي كَانَتْ تَسْتَقْسِمُ بِهَا الْمُشْرِكُونَ مِنَ الْعَرَبِ فِي الْجَاهِلِيَّةِ- كُلُّ هَذَا بَيْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ الِانْتِفَاعُ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ هَذَا حَرَامٌ مِنَ اللَّهِ مُحَرَّمٌ وَ هُوَ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ وَ قَرَنَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ الْمَيْسِرَ مَعَ الْأَوْثَانِ.

این تفسیر روایی، بفرض قبول سند، به ضمیمه آیه دلالت بر حرمت میکند الا اینکه:

1: مناقشه شده است در دلالت آیه که مراد از اجتناب از میسر، اجتناب از لعب با میسر است یا اجتناب از عینش؟

ظاهرا مناقشه وارد نیست چون ظاهر روایت با اجتناب از عین آلات قمار سازگارتر است.

2: مناقشه شده در اجتناب منهی عنه که آیا هر تصرفی حتی معاملات را شامل میشود یا به تناسب حکم و موضوع تصرفات متناسب با هر کدام را؟

باز ممکن است ادعا شود حتی به تناسب حکم و موضوع در مورد آلات قمار، جمیع تصرفات مورد نهی باشد به تقریری که در هیاکل آمد، به شرطی که ارتکاز عرف متشرعه این باشد که شارع اجتناب از جمیع اجتنابات و جمع شدن این آلات از اجتماع را خواسته است کما فی الهیاکل (این ارتکاز عرفی باید به حدی برسد که منشأ ظهور ثانوی باشد). لذا این مناقشه هم ناوارد است.

روایات زیر هم ظاهرا ناظر به آیه و در مقام تفسیر «میسر» اند:

104 بَابُ تَحْرِيمِ‏ اللَّعِبِ‏ بِالنَّرْدِ وَ غَيْرِهِ مِنْ أَنْوَاعِ الْقِمَارِ

22665- 1- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: النَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ وَ الْأَرْبَعَةَ عَشَرَ بِمَنْزِلَةٍ وَاحِدَةٍ وَ كُلُّ مَا قُومِرَ عَلَيْهِ فَهُوَ مَيْسِرٌ.

22666- 2- وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ مُثَنًّى الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‏ النَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ هُمَا الْمَيْسِرُ.

22668- 4- وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الشِّطْرَنْجُ مَيْسِرٌ وَ النَّرْدُ مَيْسِرٌ.

22669- 5- وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ الْقُمِّيِّ قَالَ: كُنْتُ أَنَا وَ إِدْرِيسُ أَخِي عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع- فَقَالَ إِدْرِيسُ جُعِلْنَا فِدَاكَ مَا الْمَيْسِرُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ هِيَ الشِّطْرَنْجُ قَالَ قُلْتُ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّهَا النَّرْدُ قَالَ وَ النَّرْدُ أَيْضاً.

22672- 8- مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: الشِّطْرَنْجُ مَيْسِرٌ وَ النَّرْدُ مَيْسِرٌ.

22675- 11- وَ عَنْ حَمْدَوَيْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عَنْبَسَةَ يَعْنِي إِلَى عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع- إِنْ رَأَى سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ أَنْ يُخْبِرَنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ الْآيَةَ فَمَا الْمَيْسِرُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَكَتَبَ كُلُّ مَا قُومِرَ بِهِ فَهُوَ الْمَيْسِرُ وَ كُلُّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ.

22676- 12- وَ عَنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: النَّرْدُ وَ الشِّطْرَنْجُ مِنَ الْمَيْسِرِ.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا يَدُلُّ عَلَى ذَلِكَ‏.

با این حساب روی هم رفته مشکل سندی هم رفع میشود.

اما روایت 6 این باب:

22670- 6- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع فِي حَدِيثِ الْمَنَاهِي قَالَ: نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص عَنِ اللَّعِبِ بِالنَّرْدِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ الْكُوبَةِ وَ الْعَرْطَبَةِ وَ هِيَ الطُّنْبُورُ وَ الْعُودُ وَ نَهَى عَنْ بَيْعِ النَّرْدِ.

گرچه صریحا از بیع نرد نهی کرده اما به دو مناقشه مبتلاست:

1: ظاهر روایت (خصوصا با توجه به نهی صدر روایت) اقتصار به نهی تکلیفی است.

2: تعمیم به همه آلات قمار مشکل است خصوصا که در صدر روایت از لعب نرد و شطرنج و کوبه و ... یک یک اسم آورده است ولی در نهی از بیع به خصوص ذکر نرد اکتفا نموده که ظهور در خصوصیت برای نرد دارد.

الا اینکه کسی هر فقره در حدیث مناهی را روایتی مستقل حساب کند که با جمع در تعبیر بیان شده است کما هو الظاهر، و هر دوی این مناقشتین را که مبتنی بر وحدت سیاق صدر و ذیل روایت است را پاسخ و با ضمیمه عدم قولٍ بالفصل این نهی را به همه آلات قمار تعمیم دهد. با این قول ظهور نهی از بیع، مثل سایر نهی های باب معاملات در حرمت وضعی است.

اما مرحوم خویی عمومات را مبتلا به اشکال سندی میداند. در خصوص آیه نیز نهی از اجتناب را شامل جمیع تصرفات نمیداند، لذا اگر ماده قیمت داشته باشد بیع را صحیح میداند ولی اگر قیمة برای صورة باشد یا برای صورة و مادة با هم باشد معامله را حرام میداند وضعا و تکلیفا اما نه به ادله مرحوم شیخ بلکه  «لوقوع البيع في معرض الإضلال و لتمحض المبيع في جهة الفساد، و انحطاطه عن المالية لحرمة الانتفاع مهما بالهيئة الوثنية، و لذا وجب إتلافها»

در این کلام ایشان اشکال میشود که هیچ کدام از این امور منشأ حرمت معامله نیست و حتی اگر جهت فساد منجر به رفع مالیت شود بر مبنای شما که مالیت را شرط صحت معامله نمیدانید خللی در صحت بیع ایجاد نمیشود.

اما آلاتی که برای قمار ساخته نشده اند و احیانا برای قمار استعمال میشوند

قطعا مانعی در صحت بیعشان نیست.