متن زیر تقریر جلسه هشتاد و ششم درس حدیث کتاب الحجه کافی است که توسط آیه الله میرباقری به تاریخ 10 بهمن ماه سال 1400 برگزار شده است. ایشان در این جلسه در ادامه بحث تحدیث به روایات مختلفی در این بحث اشاره می کنند که نکاتی در این بحث را روشن می کند. مانند ارتباط تحدیث و روح القدس؛ یا بحث مراجعه امام به روح برای فهم و علم؛ نیز علم مستمر و مستزاد امام؛ در انتها نیز ایشان به بحث ارتباط علم امام و رسول الله اشاره می کنند..

مقام تحدیث امام

بحث در روایات باب فرق بین نبی و رسول و محدث بود.(1) عرض شد که ظاهراً مرحوم کلینی در این باب بدنبال بحث طبقات الرسل از طرق ارتباط اولیاء الهی با خدا بحث کرده اند. یعنی همانطور که در باب اول اشاره شد که ما ارتباطی با خدا نداریم و امکان معرفت و بندگی برای ما حاصل نیست الا اینکه او خودش راهی را برای ارتباط باز کند، در ایندو باب به انواع ارتباط با خداوند متعال برای هدایت انسان اشاره می شود. و بیان می شود که در کنار نبی و رسول، مقام تحدیث هم هست که برای ائمه است.

اما در باب محدث بودن امام در ابواب علم(2) ، اشاره می کنند که این شان، از مهترین شئون امام است که بستر علم اوست. و ظاهر تبویب ایشان هم این است که طریق این تحدیث را هم روح القدس می دانند که مویداتی در روایات هم دارد. روایات باب تحدیث امام را اشاره کردیم. در معتبره حکم بن عتیبه فرموده بود: «هَلْ تَدْرِي الْآيَةَ الَّتِي كَانَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ يَعْرِفُ قَاتِلَهُ بِهَا وَ يَعْرِفُ بِهَا الْأُمُورَ الْعِظَامَ الَّتِي كَانَ يُحَدِّثُ بِهَا النَّاسَ» یعنی این شان تحدیث است سبب می شود که آن علم عجیب و بزرگ از عالم و امور را بدانند.

در معتبره حسن بن عباس در کافی شریف فرموده: «محَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْحَرِيشِ  عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بَيْنَا أَبِي يَطُوفُ بِالْكَعْبَةِ إِذَا رَجُلٌ مُعْتَجِرٌ قَدْ قُيِّضَ لَهُ  فَقَطَعَ عَلَيْهِ أُسْبُوعَهُ  حَتَّى أَدْخَلَهُ إِلَى دَارٍ جَنْبَ الصَّفَا فَأَرْسَلَ إِلَيَّ فَكُنَّا ثَلَاثَة... زَعَمْتَ أَنَّ عِلْمَ مَا لَا اخْتِلَافَ فِيهِ مِنَ الْعِلْمِ عِنْدَ الْأَوْصِيَاءِ فَكَيْفَ يَعْلَمُونَهُ قَالَ كَمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ يَعْلَمُهُ إِلَّا أَنَّهُمْ لَا يَرَوْنَ مَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ يَرَى لِأَنَّهُ كَانَ نَبِيّاً وَ هُمْ مُحَدَّثُونَ  وَ أَنَّهُ كَانَ يَفِدُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَسْمَعُ الْوَحْيَ وَ هُمْ لَا يَسْمَعُون »(3)

در این روایت فردی که روشن است از اولیاء الهی بوده است با امام باقر و امام صادق در مسجدالحرام گفتگویی دارد و در ضمن سوالات خود این سوال را پرسیده است که علمی که لااختلاف است و در اختیار وصی رسول الله است را او چطور می فهمد و دریافت می کند؟! حضرت در جواب می فرمایند همانطور که به رسول خدا داده می شد. الا اینکه وصی رسول، رویت از ملک وحی ندارد زیرا نبی نیست و فقط تحدیث دارد. در اینجا حضرت بیان می کنند که رسول وفدی به سمت خدا دارد و وحی را تلقی می کند درحالیکه این جنس از ارتباط و سمع برای مقام وصی و محدث نیست.

روایات تحدیث و روح القدس

اما در روایات بحث روح القدس و ابواب مربوطه، این مسئله بیان شده است که این علم و تحدیث با روح القدس ایجاد می شده است. در صحیحه ابوالصباح کنانی در کافی هم فرموده: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ  رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي  مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ  قَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ كَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ يُخْبِرُهُ وَ يُسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ»(4)

در این روایت مهم در باب اخبار و تسدید رسول خدا و اهل بیت صحبت شده است که توسط روح انجام می شود. این روح حقیقتی است که اعظم از ملائکه است و در آیه شریفه سوره شوری در این روایت هم به همین مسئله استشهاد شده است. «كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ  رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» این حقیقت روح است که سبب می شود کتاب به حضرت منتقل می شود و صاحب حقیقت ایمان هستند. «ما كُنْتَ تَدْرِي  مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ» همین حقیقت در اختیار امام است هرچند در تلقی وحی و نزول روح رسول و امام فرق دارند. ظاهر این روایت این است که همین روح بستری این تحدیث و علم است.

در روایات دیگر همین باب «ارواح» نیز بیان شده است که علم همه انبیاء از طریق روح القدس بوده است. همین حقیقت است که با نزول وحی در واقع در اختیار انبیاء و رسل قرار می گرفته است. در صحیحه جابر بن یزید فرموده: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ يَا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْخَلْقَ ثَلَاثَةَ أَصْنَافٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ  أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ  فَالسَّابِقُونَ هُمْ رُسُلُ اللَّهِ وَ خَاصَّةُ اللَّهِ مِنْ  خَلْقِهِ جَعَلَ فِيهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ أَيَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُدُسِ فَبِهِ عَرَفُوا الْأَشْيَاءَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحِ الْإِيمَانِ فَبِهِ خَافُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحِ الْقُوَّةِ فَبِهِ قَدَرُوا عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحِ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَرِهُوا مَعْصِيَتَهُ وَ جَعَلَ فِيهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِي بِهِ يَذْهَبُ النَّاسُ وَ يَجِيئُونَ وَ جَعَلَ فِي الْمُؤْمِنِينَ وَ أَصْحَابِ الْمَيْمَنَةِ رُوحَ  الْإِيمَانِ  فَبِهِ خَافُوا اللَّهَ وَ جَعَلَ فِيهِمْ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ قَدَرُوا عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِيهِمْ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ اشْتَهَوْا طَاعَةَ اللَّهِ وَ جَعَلَ فِيهِمْ رُوحَ الْمَدْرَجِ الَّذِي بِهِ يَذْهَبُ النَّاسُ وَ يَجِيئُونَ»(5) این روح القدس است که علم و معرفت به امور را برای انبیاء و اوصیاء ایجاد می کرده است.

در معتبره دیگر جابر بن یزید در کافی فرموده: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْمُنَخَّلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْعَالِمِ فَقَالَ لِي يَا جَابِرُ إِنَّ فِي الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِيمَانِ وَ رُوحَ الْحَيَاةِ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ يَا جَابِرُ عَرَفُوا مَا تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَى مَا تَحْتَ الثَّرَى ثُمَّ قَالَ يَا جَابِرُ إِنَّ هَذِهِ الْأَرْبَعَةَ أَرْوَاحٌ يُصِيبُهَا الْحَدَثَانُ إِلَّا رُوحَ الْقُدُسِ فَإِنَّهَا لَا تَلْهُو وَ لَا تَلْعَب » یعنی با همین روح القدس است که علم عرش تا فرش در اختیار امام قرار می گیرد. و آنچه که سبب می شود هیچ غفلت و لهوی در امام نباشد همین حقیقت است.

در معتبره مفضل بن عمر در کافی فرموده: «الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْإِمَامِ بِمَا فِي أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ هُوَ فِي بَيْتِهِ مُرْخًى عَلَيْهِ سِتْرُهُ فَقَالَ يَا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ فِي النَّبِيِّ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْحَيَاةِ فَبِهِ دَبَّ وَ دَرَجَ وَ رُوحَ الْقُوَّةِ فَبِهِ نَهَضَ وَ جَاهَدَ وَ رُوحَ الشَّهْوَةِ فَبِهِ أَكَلَ وَ شَرِبَ وَ أَتَى النِّسَاءَ مِنَ الْحَلَالِ وَ رُوحَ الْإِيمَانِ فَبِهِ آمَنَ وَ عَدَلَ وَ رُوحَ الْقُدُسِ فَبِهِ حَمَلَ النُّبُوَّةَ فَإِذَا قُبِضَ النَّبِيُّ انْتَقَلَ رُوحُ الْقُدُسِ  فَصَارَ إِلَى الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا يَنَامُ وَ لَا يَغْفُلُ وَ لَا يَلْهُو وَ لَا يَزْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَغْفُلُ وَ تَزْهُو وَ تَلْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ كَانَ يَرَى بِه» یعنی همین روح بوده است که حامل نبوت است. این روح بعد از نبی اکرم در اختیار امام است و امام با همین علم به همه عالم دارد ولو در خانه نشسته است.

در موثقه اسباط بن سالم هم فرموده: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ هِيتَ  وَ أَنَا حَاضِرٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا فَقَالَ مُنْذُ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ الرُّوحَ عَلَى مُحَمَّدٍ مَا صَعِدَ إِلَى السَّمَاءِ وَ إِنَّهُ لَفِينَا» یعنی این روح با نزول وحی نازل شده است و در اختیار حضرت بوده است و با رفتن ایشان هم به آسمان صعود نکرده است بلکه در اختیار امام است. کانه همین نقطه اتصال به عوالم است. اگر این حقیقت در نزد امام نباشد، دیگر قرآن و وحی در اختیار ما نیست.

در موثقه ابوحمزه ثمالی هم که روایت بسیار مهمی است فرموده: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْعِلْمِ أَ هُوَ عِلْمٌ يَتَعَلَّمُهُ الْعَالِمُ مِنْ أَفْوَاهِ الرِّجَالِ أَمْ فِي الْكِتَابِ عِنْدَكُمْ تَقْرَءُونَهُ فَتَعْلَمُونَ مِنْهُ قَالَ الْأَمْرُ أَعْظَمُ مِنْ ذَلِكَ وَ أَوْجَبُ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتابُ وَ لَا الْإِيمانُ  ثُمَّ قَالَ أَيَّ شَيْ ءٍ يَقُولُ أَصْحَابُكُمْ فِي هَذِهِ الْآيَةِ أَ يُقِرُّونَ أَنَّهُ كَانَ فِي حَالٍ لَا يَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَ لَا الْإِيمَانُ فَقُلْتُ لَا أَدْرِي جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا يَقُولُونَ فَقَالَ لِي بَلَى قَدْ كَانَ فِي حَالٍ لَا يَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَ لَا الْإِيمَانُ حَتَّى بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَى الرُّوحَ الَّتِي ذُكِرَ فِي الْكِتَابِ فَلَمَّا أَوْحَاهَا إِلَيْهِ عَلَّمَ بِهَا الْعِلْمَ وَ الْفَهْمَ وَ هِيَ الرُّوحُ الَّتِي يُعْطِيهَا اللَّهُ تَعَالَى مَنْ شَاءَ فَإِذَا أَعْطَاهَا عَبْداً عَلَّمَهُ الْفَهْمَ» در این روایت هم از منشا اصلی علم امام بحث کرده است که نزول روح بر رسول و اعطاء آن به امام است. همین است که علم و فهم و کتاب و ایمان ایجاد می کند.

البته روشن است که آنچه از روح القدس در اختیار نبی اکرم و اهل بیت هست، قابل مقایسه با سطح مواجهه انبیاء دیگر با روح القدس نیست. همه حقیقت روح در اختیار نبی اکرم بوده است درحالیکه آنچه در اختیار بقیه انبیاء بوده است شعاع و قسمتی از این حقیقت بوده است. لذا در صحیحه ابوبصیر فرموده: «عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه يَقُولُ  يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي  قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِيلَ وَ مِيكَائِيلَ لَمْ يَكُنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَى غَيْرِ مُحَمَّدٍ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ يُسَدِّدُهُمْ وَ لَيْسَ كُلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ» یعنی آنچه در اختیار نبی اکرم بوده است در اختیار احدی قبل از ایشان نبوده است. در واقع این مقایسه عظمت وحی حضرت با بقیه انبیاء است؛ مقایسه قرآن با بقیه کتب و صحف الهی است. اینطور نیست که هرچیزی را کسی طلب کند به او داده شود. این حقیقت با عظمت در بالاترین درجه فقط در اختیار نبی اکرم بوده است.

روایات مراجعه به روح برای فهم

روایات دیگری هم در این بحث هست که اشاره می کند امام وقتی چیزی را نمی داند به روح مراجعه می کند و از او تلقی می کند. در صحیحه اسباط بن سالم در بصائر فرموده: «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِي الْجَهْمِ عَنْ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: قُلْتُ تُسْأَلُونَ عَنِ الشَّيْ ءِ فَلَا يَكُونُ عِنْدَكُمْ عِلْمُهُ قَالَ رُبَّمَا كَانَ ذَلِكَ قُلْتُ كَيْفَ تَصْنَعُونَ قَالَ تَلَقَّانَا بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ»(6) در این روایت حضرت از کیفیت علم خود بحث می کنند که با مراجعه به روح است که امام به علم دسترسی دارد. اگر جایی سوالی باشد که جوابش در نزد امام نباشد، با رجوع به روح و تحدیث او این علم بر امام جاری می شود.

در روایت دیگری در بصائر از ابوبصیر نقل شده است: «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ أَوْ عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ كَانَ يَقُولُ وَجَّهَنِي رَسُولُ اللَّهِ إِلَى الْيَمَنِ وَ الْوَحْيُ يَنْزِلُ عَلَى النَّبِيِّ بِالْمَدِينَةِ فَحَكَمْتُ بَيْنَهُمْ بِحُكْمِ اللَّهِ حَتَّى لَقَدْ كَانَ الْحُكْمُ يظهر فَقَالَ صَدَقُوا قُلْتُ وَ كَيْفَ ذَاكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ انَّ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ إِذَا وَرَدَتْ عَلَيْهِ قَضِيَّةٌ لَمْ يَنْزِلِ الْحُكْمُ فِيهَا فِي كِتَابِ اللَّهِ تَلَقَّاهُ بِهِ رُوحُ الْقُدُسِ»(7) در این روایت حتی بیان کرده است که روح القدس در زمان حیات نبی اکرم هم در اختیار امیرالمومنین بود و به همان حکم می کرد ولو از ظاهر وحی ای که در مدینه بر نبی اکرم شده بود خبر نداشت.

در روایت دیگری در بصائر از حسن بن عباس اینطور نقل شده است: «حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ جَرِيشٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ الْبَاقِرُ إِنَّ الْأَوْصِيَاءَ مُحَدَّثُونَ يُحَدِّثُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا يَرَوْنَهُ وَ كَانَ عَلِيٌّ يَعْرِضُ عَلَى رُوحِ الْقُدُسِ مَا يُسْأَلُ  عَنْهُ  فَيُوجَسُ  فِي نَفْسِهِ أَنْ قَدْ أَصَبْتَ بِالْجَوَابِ فَيُخْبِرُ فَيَكُونُ كَمَا قَالَ » در این روایت حضرت فرمودند اوصیاء محدث هستند ولی رویت ندارند. و امیرالمومنین در سوالات بر روح القدس مراجعه می کردند. این مراجعه هم اینطور است که وقتی تحدیث می شود امام در خود می یابد که به جواب رسیده و همان را به مردم اخبار می کند. و جواب هم همان است که امام می گوید.

در صحیحه محمد بن مسلم در بصائر این تعبیر آمده است: «حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ قَالَ: كَانَ عَلِيٌّ يَعْمَلُ بِكِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ فَإِذَا وَرَدَ عَلَيْهِ شَيْ ءٌ حَادِثٌ وَ الَّذِي لَيْسَ فِي الْكِتَابِ وَ لَا فِي السُّنَّةِ أَلْهَمَهُ اللَّهُ الْحَقَّ إِلْهَاماً وَ ذَلِكَ وَ اللَّهِ مِنَ الْمُعْضِلَاتِ»(8) در این روایت حضرت اشاره می کنند که وقتی چیزی در نزد امام از کتاب و سنت برای جواب نباشد امام مورد الهام قرار می گیرد و علم به او داده می شود. این تعبیر دیگری از همان تحدیث از جانب روح القدس است.

روایات علم مستمر ساعه بعد ساعه

روایات دیگری نیز در همین بحث هست که از علم مستمر و دائمی و مستزاد در علم صحبت می کند. در صحیحه ابوبصیر فرموده: «أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ شُعَيْبٍ الْحَدَّادِ عَنْ ضُرَيْسٍ الْكُنَاسِيِ  قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ عِنْدَهُ أَبُو بَصِيرٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ دَاوُدَ وَرِثَ عِلْمَ الْأَنْبِيَاءِ وَ إِنَّ سُلَيْمَانَ وَرِثَ دَاوُدَ وَ إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ سُلَيْمَانَ وَ إِنَّا وَرِثْنَا مُحَمَّداً وَ إِنَّ عِنْدَنَا صُحُفَ إِبْرَاهِيمَ وَ أَلْوَاحَ مُوسَى فَقَالَ أَبُو بَصِيرٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْعِلْمُ  فَقَالَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَيْسَ هَذَا هُوَ الْعِلْمَ إِنَّمَا الْعِلْمُ مَا يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ يَوْماً بِيَوْمٍ وَ سَاعَةً بِسَاعَةٍ»(9)

در این روایت حضرت از ارث علمی خود نسبت به انبیاء صحبت می کنند که همه این علم در اختیار نبی اکرم بوده است و بعد در اختیار اوصیاء ایشان است. در ادامه ابوبصیر سوال می کند که این حقیقت علم شماست؟ حضرت می فرمایند این حقیقت علم ما نیست. اصل علم ما آن است که یوما بیوم بلکه ساعه بساعه به ما داده می شود. این علم مستمری است که با اتصال به حقیقت وحی است. در روایات بعضاً تعبیر به علم مستزاد می شود.

در معتبره جماعه بن سعد در کافی شریف فرموده: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ عَنْ جَمَاعَةَ بْنِ سَعْدٍ الْخَثْعَمِيِ  أَنَّهُ قَالَ: كَانَ الْمُفَضَّلُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ الْمُفَضَّلُ جُعِلْتُ فِدَاكَ يَفْرِضُ اللَّهُ طَاعَةَ عَبْدٍ عَلَى الْعِبَادِ وَ يَحْجُبُ عَنْهُ خَبَرَ السَّمَاءِ قَالَ لَا اللَّهُ أَكْرَمُ وَ أَرْحَمُ وَ أَرْأَفُ بِعِبَادِهِ مِنْ أَنْ يَفْرِضَ طَاعَةَ عَبْدٍ عَلَى الْعِبَادِ ثُمَّ يَحْجُبَ عَنْهُ خَبَرَ السَّمَاءِ صَبَاحاً وَ مَسَاءً»(10)

در این روایت که مضمون اصلی آن در حد استفاضه است و مکرر در روایات بیان شده است که نمی شود خداوند کسی را مفترض الطاعه کند و مردم را ملزم به تبعیت از او کند ولی اخبار سماء در اختیار او نباشد. ظاهر این تعبیر این است که دستور و امر او باید مبتنی بر این اخبار و اتفاقات آن باشد و الا دستوری که تناسبی با عوالم ندارد را خدا واجب نمی کند. در ذیل روایت این نکته بیان شده است که این خبر آسمان و زمین مستمر در طول روز به حضرات می رسد. بعید نیست که این تعبیر بیان دیگری از خبر ساعه بساعه باشد.

در روایت دیگری از بشر بن ابراهیم در بصائر نقل شده است: «حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ بِشْرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: كُنْتُ جَالِساً عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ إِذْ جَاءَهُ رَجُلٌ فَسَأَلَهُ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَقَالَ مَا عِنْدِي فِيهَا شَيْ ءٌ فَقَالَ الرَّجُلُ  إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ  هَذَا الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ سَأَلْتُهُ مَسْأَلَةً فَزَعَمَ أَنَّهُ لَيْسَ عِنْدَهُ فِيهَا شَيْ ءٌ فَأَصْغَى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ أُذُنَهُ إِلَى الْحَائِطِ كَأَنَّ إِنْسَاناً يُكَلِّمُهُ فَقَالَ أَيْنَ السَّائِلُ عَنْ مَسْأَلَةِ كَذَا وَ كَذَا وَ كَانَ الرَّجُلُ قَدْ جَاوَزَ أُسْكُفَّةَ الْبَابِ قَالَ هَا أَنَا ذَا فَقَالَ الْقَوْلُ فِيهَا هَكَذَا ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَيَّ فَقَالَ لَوْ لَا نُزَادُ لَنَفِدَ مَا عِنْدَنَا»(11)

در این روایت فرد سوالی می کند و امام می گویند الان چیزی در نزدم نیست. فرد تعجب می کند که چطور می شود امام مفترض الطاعه جواب سوال را نداشته باشد! امام گوش خود را به دیوار می گذراند و گویی کسی با ایشان صحبت می کند و بعد جواب این فرد را دادند. بعد حضرت فرمودند اگر نبود که ما زیادتی دارد، علم ما نفاد پیدا می کرد و تمام می شود. یا به این معنی که جوابگوی نیاز ماموریت ما نبود.

لذا از مجموع این روایات بدست می آید که اصل ساحت علم امام، همین ساحت تحدیث امام است و طرف این تحدیث هم روح القدس است که به نبی اکرم داده شده بود و در اختیار اوصیاء ایشان هم هست. این علم هم مستزاد است و ساعه بعد ساعه به ایشان عطا می شود و اخبار عرش تا فرش و هر آنچه امام برای امامت لازم دارد به ایشان داده می شود.

البته روشن است که این ساحت بشری امام است که این مختصات را دارد. و الا آن ساحت ملکوتی و قدسی و نوری امام بحث دیگری دارد. ساحتی که خلقت نور است و بر عرش تسبیح و تقدیس می کردند و... این نکته مهمی است که در باب معارف باید توجه داشت که امام مقامات دارد و هر مقامی هم شئون و مختصات و احکامی دارد. امام وقتی بر ارض است و لباس بشر پوشیده است، یک ویژگی هایی دارد و این نباید سبب خلط با ساحت دیگر وجودی آنها شود. و ایندو وجود بی ارتباط به هم نیست. مثل قرآن که حقیقتی که در هر عالم یک تجلی و تمثلی دارد. هم این کتاب ملفوظ قرآن است و هم آن حقیقتی که من عندالله است.

ارتباط علم امام و رسول

در روایات و نکاتی که اشاره کردیم فی الجمله اشاره شد که نسبت بین علم امام و رسول الله، چیست و آنچه که با روح به حضرت داده شده است در اختیار امام است. این یعنی دایره علم امام در حیطه وحی حضرت است. وصی هر نبی در همان دایره علم دارد و ماموریت پیدا می کند. لذا روشن می شود که چیزی نیست که به امام داده شود الا اینکه در نزد نبی اکرم هست.

لکن سوال می شود که اگر علم مستزاد است و هر لحظه به امام علم داده می شود، این چطور با این بحث سازگاری دارد؟ همین مسئله در روایات سوال شده است. در صحیحه زراره فرموده: «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ يَقُولُ  لَوْ لَا نُزَادُ لَأَنْفَدْنَا قَالَ قُلْتُ تُزَادُونَ شَيْئاً لَا يَعْلَمُهُ رَسُولُ اللَّهِ قَالَ إِنَّهُ إِذَا كَانَ ذَلِكَ عُرِضَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ثُمَّ عَلَى الْأَئِمَّةِ ثُمَّ انْتَهَى إِلَيْنَا»(12) یعنی وقتی در مورد علم مستزاد قبل از آنکه به امام الارض برسد، به نبی اکرم و همه ائمه قبلی از ایشان داده می شود و بعد به امام حی خواهد رسید.

همین جا این نکته را اشاره می کنیم که مقام تحدیث ذیل وحی نبی خواهد بود. یعنی در هر دوره ای نبی و رسولی بوده است که رسول آن دوران بوده است و بقیه انبیاء و رسل و اوصیاء ذیل او باید ماموریت ایفاء می کردند. آنچه که به این افراد داده می شده است حتماً ذیل وحی رسول اولوالعزم است. لذا ظرف تحدیث در هردو دوره ای بیش از ظرفیت رسول آن دوران نیست. لذا وصی نبی اکرم مقام تحدیث اش ذیل نبی اکرم است و به همان میزان که روح القدس در محضر نبی اکرم بوده است برای وصی ایشان تحدیث ایجاد می کرده است.

لذا بدست می آید که مقام محدث از مقام رسول و نبی مطلقا پایین تر نیست بلکه برای مقایسه باید محدث آن دوران با نبی همان دوران مقایسه شود. اوصیاء نبی اکرم حتماً ذیل حضرت بودند ولی این منافات ندارد که آنها ولو وحی ندارند و رویت وحیانی نمی کنند ولی از رسولان و انبیاء دوره های قبل مقام بالاتری داشته باشد. ان شاء الله ادامه بحث تحدیث در جلسه آینده. والحمدالله...

پی نوشت ها:

(1) الكافي (ط - الإسلامية)، ج 1، ص: 176

(2) الكافي (ط - الإسلامية)، ج 1، ص: 270

(3)  الكافي (ط - الإسلامية)، ج 1، ص: 243

(4) الكافي (ط - الإسلامية)، ج 1، ص: 271-273

(5) الكافي (ط - الإسلامية)، ج 1، ص: 272.

(6) بصائر الدرجات، ج 1، ص: 451. این روایت در همین آدرس در واقع روایتی از روایات باب «باب في الأئمة أن روح القدس يتلقاهم إذ احتاجوا إليه » است که برای تکمیل بحث به این باب رجوع کنید.

(7) بصائر الدرجات، ج 1، ص: 453

(8) بصائر الدرجات، ج 1، ص: 234

(9) الكافي (ط - الإسلامية)، ج 1، ص: 225. روایات باب را مراجعه کنید که مضمون مشابه دارد.

(10) الكافي (ط - الإسلامية)، ج 1، ص: 261. برای دیدن روایات دیگر این مضمون به همین باب مراجعه کنید و نیز برای دیدن روایات تکمیلی به بصائر رجوع کنید. بصائر الدرجات، ج 1، ص: 124.

(11) بصائر الدرجات، ج 1، ص: 396

(12) بصائر الدرجات، ج 1، ص: 392. برای دیدن روایات مشابه این بحث مراجعه کنید به همین باب مذکور در کتاب شریف بصائرالدرجات «باب ما تزاد الأئمة و يعرض على كل من كان قبلهم من الأئمة رسول الله و من دونه من الأئمة»