زیر تقریر و خلاصه ای از جلسه 62 درس خارج اصول مبحث تعادل و تراجیح؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین میرباقری است که در تاریخ دوشنبه 10 آذر 93 برگزار شده است. قابل ذکر است که متن برداشت شاگردان ایشان از مباحث است

تقریر اول شهید صدر

یکی از تقریرات شهید صدر برای تقدیم اطلاق شمولی بر بدلی مبتنی بر مبنای مرحوم نایینی است در بحث اوامر. مرحوم نایینی میفرماید که امر شامل فرد غیر مقدور نمیشود به اقتضای نفس خطاب نه حکم عقل، و این شامل نشدن اعم است غیر مقدور عقلی و شرعی. به دلیل اینکه بعث به سمت فرد غیر مقدور غیر معقول است، پس متعلق خطاب باید مقدور باشد شرعا و عقلا. بخلاف نظر مشهور که معتقدند که در امور اعتباری اشکالی در تحریک به سمت فرد غیر مقدور نیست و در چنین موردی بعد از تعلق خطاب به چنین فردی، عقل حکم میکند به ترخیص در ترک.

طبق مبنای مرحوم نایینی هنگام تعارض اطلاق بدلی و شمولی، اطلاق بدلی به اقتضای خود خطاب شامل فرد مزاحم که امر یا نهی شمولی (مثل لا تکرم الفاسق) در موردش لسان دارد نمیشود. چون وقتی تقیید اطلاق بدلی (اکرم فقیرا) به اقتضای نفس خطاب شد، از همان اول نسبت به فقیر فاسق اطلاق ندارد. البته این تقریر مخصوص جایی است که حکم شمولی الزام داشته باشد تا فرد مزاحم در اطلاق بدلی، شرعا غیر مقدور باشد.

به همین نکته است که نمیتوان گفت که اطلاق بدلی مانع اطلاق شمولی نسبت به فرد مزاحم میشود. چون حکم اطلاق بدلی نسبت به فرد مزاحم الزامی نیست. اگر اطلاق بدلی شامل فرد مزاحم میشود به نکته جواز در تطبیق است نه اینکه انحلال شده باشد و در مورد خود فرد مزاحم هم امر داشته باشیم. لذا فرد مزاحم، حکم مستق ندارد و فقط یک ترخیص در تطبیق دارد که آن ترخیص انحلالی است. و این ترخیص حکم الزامی نیست و مانع انعقاد اطلاق شمولی نمیشود.

تقریر دوم شهید صدر

اطلاق شمولی مقدم میشود بر بدلی به دلیل اظهریت.

منشأ ظهور تصدیقی در اراده جدی متکلم بودن یا این است که متکلم متعهد به تطبیق دادن اراده جدی با اراده استعمالی است و یا اینکه غالبا متکلم همان ظهور تصوری را اراده میکند. (که البته ممکن است منشأ این غلبه هم به تعهد برگردد.) اگر این تعهد یا غلبه در یکی از ظهورین اطلاقی اقوی باشد، آن اطلاق مقدم میشود از باب تقدیم اظهر بر ظاهر.

مرحوم شهید صدر مدعی اند که تعهد و غلبه در ظهور اطلاق شمولی اقوی است. چون در هنگام بیان حکم مطلق شمولی، متکلم دایره حکم را توضیح میدهد و در هنگام بیان حکم مطلق بدلی، دایره خصوصیات دایره جواز تطبیق را. حال آنکه اهتمام متکلم به بیان خصوصیات خود حکم بیشتر است تا اهتمامش به بیان خصوصیات دایره جواز در تطبیق. لذا دایره تخلف ظهور کلام از اراده جدی، در اطلاق بدلی اوسع است. چون اهتمام به بیان خصوصیات جواز در تطبیق کمتر است از بیان خصوصیات خود حکم.

لذا ظهور لا تکرم الفاسق در مورد مجمع (فقیر فاسق) اقوی است از ظهور اکرم فقیرا.

یعنی دو احتمال در بین است که احتمال اول اقوی است. احتمال اول اینکه در مقام تطبیق قیدی بوده و نگفته است. احتمال دوم اینکه سعه حکم مولا قیدی داشته و نگفته است.

این بیان دوم در صورت قبول مبانی اش قابل دفاع است الا اینکه مناقشه شود در اینکه آیا این احکام که در خطابات عرفی وجود دارد، قابل تطبیق بر خطابات شرعی هم هستند یا اینکه نمیتوان کمتر بودن اهتمام در زمان القای اطلاق بدلی را به گردن شارع گذاشت؟!