متن زیر تقریر جلسه 178 درس خارج فقه خمس آیه الله میرباقری است که به تاریخ 5 آبان ماه سال 99 برگزار شده است. ایشان در این جلسه در ادامه بحث از مکاتبه اشعری بیان می کنند که سوال و جواب در روایت باید دقت شود و اینکه آیا در فرض اجمال در روایت آیا اطلاق عبارت «استفاده» ثابت می شود یا خیر. در ادامه ایشان به بحث استثناء مئونه در روایت می پردازند و اقوال در اطلاق یا تعیین معنای آن در مئونه عیال یا مئونه تحصیل را بررسی می کنند...

1- ادامه بررسی مفاد سوال و جواب در روایت

همانطور که گفته شد ظاهر روایت شریفه این است که راوی سه سوال را در مکاتبه پرسیده است یکی سوال از مقدار درآمدی است که متعلق خمس است و دوم سوال از درآمدهای مختلف است که «علی الصناع» یا «علی الضیاع» قرینه بر همین است که علاوه بر کمیت از تنوع درآمد نیز سوال شده است و سوال سوم از کیفیت تعلق خمس است که با «کیف ذلک» بیان شده است.

اما جوابی که حضرت بیان فرموده اند، ظاهرا پاسخ هر سه سوال است یعنی حضرتدو سوال اول را تقریر فرموده اند و کیفیت تعلق خمس را نیز بیان کرده اند که مرحوم همدانی نیز همینطور استظهار کرده اند.

مرحوم مجلسی در ملاذ الاخیار احتمال داده اند که حضرت به دلیل تقیه دو سوال اول را پاسخ نداده اند و فقط سوال سوم را پاسخ داده اند؛ لکن پاسخ حضرت با تقیه سازگار نیست لذا این احتمال قابل دفاع نیست. البته میتوان توجیهی برای تقیه بیان کرد به اینکه عامه هم قائل به خمس در معدن و کنز بوده اند و حضرت ناظر به این حکم، پاسخ داده اند لکن این استدلال قابل دفاع نیست و فضای سوال و جواب فضای تقیه نیست، مخصوصا که مکاتبه است و حضرت میتوانستند به طور کلی پاسخ ندهند.

بعضی نیز احتمال داده اند که سوال اصلی روایت تنها از قلت و کثرت است و پاسخ حضرت هم به همین سوال بوده است. درباره این احتمال باید گفت که بعید نیست که محور سوال در روایت همین سوال از مقدار باشد لذا راوی سوال از «صناع» کرده است چراکه صنعت درآمد محدودی داشته است فلذا عمود سوال در روایت همین مقدار تعلق خمس است لکن سوال تنها از این جهت نیست بلکه سوال های دیگری نیز وجود دارد که حضرت هم با «الخمس بعد المؤونه» هر سه سوال را پاسخ داده اند.

2- «الخمس بعد المؤونه»

«مؤونه» بر وزن «فعوله» است که دو احتمال در ریشه آن وجود دارد یکی اینکه از ریشه «مون» باشد و دیگری اینکه از ریشه «مأن» باشد که هردو تقریبا به یک معنی هستند. «مون» سه معنی دارد یکی امر سنگینی که روی دوش شخصی آمده باشد و دوم ثقل و شدت و سوم قوت و هزینه زندگی است. «مأن» به معنی عدّة و توشه فراهم کردن است که بازگشت این معنی نیز به همان معانی گذشته است.

همچنین ممکن است «مؤونه» بر هیئت «مفعوله» باشد که از ریشه «عون» یا «عین» یعنی یا اجوف واوی یا یائی است که در این صورت هم مؤونه معنای متفاوتی نخواهد داشت.

درباره معنای مؤونه در روایت شریفه هم باید گفت که معنای «ثقل و شدت» که در اینجا معنی ندارد لذا قاعدتا مراد مخارج سال یا قوت و یا هزیه خودش و عیالش است که اعم از قوت است و متفاهم عرفی از آن نیز اعم از قوت است.

بعضی در فلسفه لغت فرموده اند که مشترک لفظی وجود ندارد و معانی مختلفی که برای هر لفظی بیان شده است به یک معنی بازگشت دارد و این معانی مختلف به دلیل تعینات در استعمالات مختلف است. با این مبنی در این معانی مختلفی که برای موونه بیان شده است نیز ممکن است گفته شود به یک معنی بازگشت دارد و لکن اصل این مبنی دلیل قابل دفاعی ندارد. اما خواه به یک معنی بازگشت داشته باشد یا خیر معنی آن در این روایت شریفه روشن است و به معنی هزینه هایی است که بر عهده شخص است.

بررسی مؤونه در فقه

در فقه نیز از دو مؤونه بحث شده است یکی موونه تحصیل و دیگر موونه عیال است که از آن تعبیر به موونه سنه هم شده است چراکه هزینه یک سال زندگی استثناء شده است.

در اینکه مراد از موونه عیال چیست نیز اختلافاتی وجود دارد مثل اینکه بعضی فرموده اند مؤونه فقط مختص به قوت است و بعض دیگر فرموده اند اعم است؛ مرحوم سید نیز حدودا پانزده مسئله از مسائل خمس ارباح را اختصاص به مؤونه داده اند؛ مثل اینکه اگر کسی اسراف کند آیا مقداری که زیاده از متعارف هزینه کرده است نیز از وجوب خمس استثناء میشود یا خیر؟؛ همچنین اینکه اگر کسی صرفه جویی کند آیا مقداری که با صرفه جویی هزینه شده استثناء میشود یا مقداری استثناء میشود که در یک زندگی معمولی هزینه میشود؟ همچنین خمس کسی فقط بالتدریج میتواند مسکن تهیه کند مثلا یک سال زمین تهیه میکند و در طول چند سال آن را بنا میکند تا قابل سکونت شود، چگونه است؟ آیا زمین و خانه ای که هنوز کامل نشده جزء مؤونه هست یا خیر؟ هکذا اگر برای تهیه مسکن باید در طول چند سال پول های خود را ذخیره کند تا بتواند مسکنی تهیه کند.

3- بررسی دو احتمال در «مؤونه» در این روایت شریفه

همانطور که گفته شد مسائل مختلفی ذیل مؤونه باید بررسی شود که در بررسی فقهی مسئله بررسی خواهد شد و لکن یکی از سؤالات مهم که ذیل همین روایت باید بررسی شود این است که مؤونه در این روایت ظهور در موونه عیال دارد یا موونه تحصیل؟ دلیل اینکه باید ذیل همین روایت این نکته را بررسی کرد این است که این روایت به لحاظ موضوع عام است و ممکن است همه متعلقات خمس را شامل شود فلذا اگر مؤونه عام باشد یا مختص به مؤونه عیال باشد باید گفت که این روایت دلالت بر استثناء مؤونه در جمیع متعلقات خمس خواهد داشت.

بعضی فرموده اند مؤونه ظهور در مؤونه تحصیل دارد و بعض دیگر فرموده اند ظهور در مؤونه عیال دارد و دسته سومی که قائل به اطلاق اند فرموده اند هردو مراد هستند، و بعضی نیز فرموده اند به این دلیل که این دو موونه دو سنخ جدای از هم هستند اطلاق روایت نمیتواند هردو را شامل شود و هیچ یک از موونه تحصیل و عیال ترجیحی ندارد لذا روایت مجمل است.

لکن باید توجه داشت که حضرت اهمال نکرده اند چراکه حضرت ترخیص در پرداخت خمس داده اند و اهمال در ترخیصیات باعث میشود ذکر قید به طور کلی لغو باشد. یعنی اگر قید مهمل باشد در واقع روشن نیست حضرت در کدام مورد ترخیص داده اند فلذا در عمل مثل این است که هیچ ترخیصی نداده باشند.

در بررسی این اقوال باید گفت که به لحاظ قرائن بیرونی اینچنین است که در بعض روایات واضح است که موونه سنه مراد است چراکه تصریح به موونه عیال شده است یا اینکه مؤونه اضافه به شخص شده است یعنی فرموده است «مؤونته» که در این صورت ظهور در موونه تحصیل دارد.

نکته دیگر این است که استثناء مؤونه تحصیل روشن است و نیاز به این بیان نیست چراکه موضوع خمس ربح و فایده است و تا هزینه های تحصیل استثناء نشود اصلا فایده صادق نیست. والحمدلله...