فهرست مطالب


مصاحبه با مجله خردنامه بررسی ضرورت ظرفیت مردمی و الزامات دولت سازي اسلامي

متن زیر مصاحبه آیت الله میرباقری با مجله خردنامه است که به تاریخ ۱۹ بهمن ماه ۹۵ برگزار شده است. ایشان در این بحث به مسئله دولت سازی به عنوان یکی از قله های پیش رو در مسیر انقلاب اشاره می کنند که در ادبیات رهبر معظم انقلاب هم اشاره شده است. ایشان ابتدا به ضرورت این بحث و ظرفیت های موجود در مردم اشاره می کنند که مسیر انقلاب حتماً از دولت اسلامی عبور باید بکند و استحاله در غرب و تمدن مدرن مشکل انقلاب را حل نمی کند و سبب درجا زدن یا عقب گرد می شود. این حرکت فقط ضرورت حرکت نظام هم نیست بلکه مطالبه مردمی هم در عین همه نفوذهای فرهنگی، نسبت به همین مسئله است. ایشان در ادامه به برخی لوازم دولت سازی اسلامی و ایجاد نرم افزارهای علمی آن و نیز درست کردن مدیرانی در مقیاس انقلاب اشاره می کنند…

ضرورت دولت سازی اسلامی در مسیر تکامل انقلاب اسلامی

سوال: به عنوان سؤال اول بفرمائید که تعریف شما از دولت اسلامی چیست و فرایند دولت سازی را چه می دانید؟ و اینکه اساسا چرا باید سراغ دولت سازی برویم؟

جواب: بسم الله الرحمن الرحیم. در نظرم این است در چارچوبی که رهبر بزرگوار انقلاب ترسیم کردند حرکت کنیم و رسیدن به اهداف اسلامی در جامعه را بر اساس انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی و کشور و جامعه اسلامی و بعد از آن هم تأثيرگذاری در دنیای اسلام و حرکت به سمت یک دنیای اسلامی را دنبال کنیم.

اگر از این مسیر شروع کنیم قاعدتاً یک انقلاب اسلامی رخ داده است و متناسب با مبانی خود نظام سازی کرده است. الان ما در مرحله دولت سازی هستیم. اولاً ضرورت دولت سازی چیست؟ ثانیاً آیا ما ظرفیت دولت سازی داریم یا خیر؟ ظرفیتی در ایجاد دولت داریم یا باید از ایده دولت سازی دست برداریم؟ بر فرض اگر این ظرفیت وجود دارد آیا این دولت سازی ضرورت دارد یا خیر؟ اگر ضرورت دارد تفاوت این دولت با دولت مدرن و دولت های سنتی که در دنیا وجود داشتند در چیست؟ معیار اسلامیت برای این دولت چیست؟ این ها سؤالاتی است که مناسب است حول بحث دولت سازی مورد بحث واقع شوند.

به عنوان نکته اول می خواهم این بحث را طرح کنم که به لحاظ ضرورت عینی ما نیاز به دولت اسلامی داریم. دولت اسلامی یک ضرورت نظری نیست بلکه یک ضرورت عینی است. یعنی انقلاب اسلامی و نظام اسلامی ما را ناچار می کند که به سمت دولت اسلامی حرکت کنیم. انقلاب اسلامی یک حرکت عمیق انسانی است که در جامعه جهانی اتفاق افتاده است و لزومی ندارد از اصل واقعیت انقلاب اسلامی و اینکه آیا چنین چیزی ممکن است یا خیر صحبت کنیم. انقلاب اسلامی ظرفیتی است که از لایه های باطنی جامعه ایمانی که هنوز سکولار نشده بود، یعنی تحت تأثير دنیای مدرن و جامعه پردازی های مدرن قرار نگرفته بودند، بر اساس سرپرستی و ولایت دینی رخ داد و فعال شد. بخشی از این ظرفیت ها، ظرفیت های فطری و بخشی دیگر ظرفیت های ساخته شده در مسیر تاریخی ما هستند، یعنی در این انقلاب هم ظرفیت های فطری فعال شدند و هم از انباشت های تاریخی که پشت سر این جامعه ایمانی وجود دارد انتظاراتی ایجاد کرد که ذیل رهبری جامعه به فعلیت رسید. انقلاب مبتنی بر چنین دارایی، ابتدا با ساختارهای اجتماعی جامعه خود و بعد با نظم جهانی و فرهنگ جهانی درگیر شد.

به عبارت دیکر انقلاب اسلامی نتیجه یک سلسله انتظارات اجتماعی جامعه مؤمنین است که بر اساس عمق اقتضائات ایمانی و بر اساس فطرت و ظرفیت های تاریخی که به دنبال آن فعال شده بود، به وجود آمد. در عقم جامعه ما انتظاراتی ایجاد شده بود که با فضای اجتماعی محقق شده در آن زمان تناسب نداشت و وضعیت موجود را به چالش می کشید. در نهایت هم ساختارهای اجتماعی جامعه خود را شکست و یک نظم جدید را ایجاد کرد. بعد هم از مرزهای جغرافیایی خود عبور کرد و به مثابه یک حرکت فرهنگی و تمدنی وارد عرصه جهانی شد و بر موازنه جهانی اثرگذاشت. این امری است که پیش روی ماست، اتفاق افتاده و به اثبات احتیاج ندارد.

حالا اسلامی بودن این انقلاب به چیست؟ به این است که مطالبات و انتظاراتی که مردم داشتند مطالبات اسلامی بود. مردم به دنبال تحقق حاکمیت اسلامی و گسترش بندگی خداوند متعال بودند. یعنی اگر به دنبال عدالت، امنیت، آزادی و استقلال و امثال اینها هم بودند، همه در چارچوب فرهنگ اسلام بود. ریشه چنین مطالباتی ایمانی است و نوع انتظارات هم ایمانی است. مردم به دنبال تحقق منزلت برتری از خداپرستی در حیات اجتماعی بودند و اگر رفاه و عدالت و آزادی را می خواستند، همه در چارچوب دین بود.

به عنوان نمونه عرض می کنم، به یاد دارم در پایان دولت اصلاحات وقتی شکست خوردند و مردم در دوره بعد به نفع آنها رای ندادند، طرح کردند که ما گمان می کردیم که مردم آزادی می خواهند در حالی که مردم نان می خواستند! آنها در این تحلیل مردم را تحقیر می کردند، در حالی که واقعیت چنین نبود. مردم هم نان می خواستند و هم آزادی و هم رفاه؛ اما همه را در چارچوب اسلام می خواستند. این بود که آزادی هدیه شده از طرف آنها را نپذیرفتند، نه اینکه چون مسئله مردم نان بود با دولت اصلاحات کنار نیامدند؛ نه، مسئله مردم آزادی بود، اما آزادی را در چارچوب اسلام می خواستند.

توسعه اختیارات در محدوده فرهنگ اسلام و برای گسترش بندگی را می خواستند نه توسعه لیبرالیسم! این ها مطالبه مردم را بد فهمیده بودند. انقلاب اسلامی جوشش عمیقی است که وقتی به آزادی خواهی تبدیل می شود دنبال لیبرالیسم نیست و با آن سر سازش ندارد. وقتی به رفاه تبدیل می شود، رفاه سرمایه داری را نمی خواهد. وقتی عدالت را طلب می کند از جنس عدالت سوسیالیستی یا مکتب عدالت سرمایه داری نیست. وقتی امنیت را می خواهد امنیت روانی و اجتماعی مادی و امنیت تعریف شده در مسیر توسعه نیست. یک انتظاراتی حقیقی دیگری است که ریشه های عمیقی هم دارد و دانش مدرن هم از تحلیل آن عاجز است و برای همین است که نمی تواند آن را مهار و کنترل کند.

بعد از انقلاب اسلامی وقتی برای اولین بار اسلام گراها در الجزایر پیروز شدند و طیف دیگر نتیجه انتخابات را نپذیرفتند، غربی ها توجیه می کردند که این رای برخلاف دموکراسی است. دموکراسی مبتنی بر اومانیسم است و این اسلام خواهی است. درست هم می گفتند. درواقع یک نوع پارادوکس بود.

وقتی پیروزی اسلام گراها را قبول نکردند استاد ما می فرمودند این علامت شکست فلسفه ریاضیات غرب است. اگر ابزار محاسبات کمّی در فرمولیزه کردن رفتار حاکمیت و مردم، قدرت کنترل انگیزه ها را داشت؛ نباید آنها دموکراسی را نقض می کردند.

اینها را برای این عرض کردم که بدانیم انقلاب اسلامی و شکل گیری نوعی دیگر از مطالبات یک واقعیت است، اگرچه دانش مدرن از محاسبه و کنترل و هضم آن در دستگاه خود عاجز باشد. انتظاراتی که انقلاب اسلامی ایجاد کرده است از جنس انتظارات مادی که ذیل تحلیل سوسیالیست ها معطوف به سمت جامعه بی طبقه تعریف می شد نیست. حتی از جنس انتظاراتی که در توسعه لیبرالی هم وجود دارد، نیست. این واقعیتی است که در جهان اتفاق افتاده و به احیای تمدنی تبدیل شده است. این را دنیای مدرن با چشم خود دیده است و پیش از این با هوشمندی درک کرده است؛ آنها با شیطنت خود فهمیده اند که چه اتفاقی دارد می افتد.

این حرکت در منطقه ای از جهان یک نظام خاصی را برای خود تعریف کرده است که مثلاً در قانون اساسی تبلور پیدا کرده است. انقلاب به یک ساختار کلی و کلان برای جریان اراده ها و اختیارات و نظم اجتماعی خود دست پیدا کرد که در این ساختار هم طبیعتاً حاکمیت دین یکی از عوامل محوری آن است.

یعنی بر محوریت حاکمیت دین، این نظام تعریف شده است. ولو اینکه این نظامی است که برای دوران گذار است و اقتضائات دوران گذار، از جمله روح انتظارات اجتماعی در آن دیده می شود، و به یک معنا تجسد انتظارات اجتماعی است.

ممکن است کسانی بگویند ظرفیت این انقلاب و این جوشش و این نظام به پایان رسیده است و قابلیت تداوم ندارد و باید در جریان تجدّد مستحیل شود. اما مگر جریان تجدّد هم خودش نوعی انقلاب اجتماعی نیست؟ تجدّد هم نوعی انقلاب اجتماعی است که بر علیه خدا و ادیان و معنویت. نمی خواهم بگویم همه کسانی که در آن دخیل بودند چنین بودند، نه! ولی جریان مدیریت آن چنین جریانی است. آنها هم این نظم را برای خودشان ایجاد کرده اند و در همین چارچوب انقلاب فلسفی و علمی و بعد هم انقلاب تکنولوژیک را صورت داده و ساختار و دولت و دیگر موارد را در بستر خود تولید کرده اند و به هرحال گام های فراوانی در این مسیر برداشته است.

رویکردهای مختلف به دولت سازي اسلامی

یک رویکرد این است که دولت اسلامی اصلاً معنا ندارد. چرا که انقلاب اسلامی در مقابل جریان تجدّد محکوم به شکست است. بنابراین امروز دیگر دوران برنامه ریزی اجتماعی برای دولت سازی اسلامی نیست. این را توضیح دهم.

کسانی که با حرکت به سمت دولت اسلامی و دولت سازی دینی مخالف هستند دو دسته هستند. یک دسته کسانی هستند که اصلاً دولت دینی را بی معنا می دانند در درون این طیف هم دو گروه وجود دارند. اول گروهی که یا قائل به ادیان الهی و توحید نیستند و اصل دین را نمی پذیرند و دولت دینی را به تبع نپذیرفتن اصل دین نمی پذیرند. گروه دوم اسلام و ادیان را می پذیرند و موحد و مسلمان و حتی شیعه هستند ولی معتقد به دین حداقلی هستند یعنی معتقد نیستند دین حاکمیت و حکومت دارد، چه رسد به این دولت سازی کند. این دسته اصلاً طریق سعادت را از نظر هستی شناسی طریق تجدّد می دانند. به عقیده این گروه مسیر ما برای رسیدن به سعادت از همین عرصه تجدّد می گذرد. البته نمی خواهند بگویند که تجدّد یک مسیر بدون خطاست، بلکه تجدّد را هم طریقی می دانند که دائما خود را از درون اصلاح می کند.

البته گروه های میانه ای هم هستند که نه از دین حداقلی دفاع می کنند و نه حداکثری، بلکه از قرائتی از دین دفاع می کنند که صرفا دخالت هایی در همین تصویر ارائه شده از حیات اجتماعی در دستگاه مدرن را پیشنهاد می کنند و به تعبیر من به یک مدرنیته اخلاقی معتقد هستند. همه اینها کسانی هستند که اذعان دارند باید برای رسیدن به سعادت از دالان تجدّد عبور کنیم.

اما دسته ای هستند که قبول ندارند که راه سعادت از دالان تجدّد عبور می کند ولی احساس می کنند کاری هم نمی شود کرد! لذا ما به مسیر توسعه برگردیم بهتر از این است که دچار هرج و مرج اجتماعی شویم.

اینها معتقدند نظام اسلامی و انقلاب اسلامی نتوانسته است موفق شود و به همین دلیل باید مسیر توسعه را انتخاب کنیم. نمی خواهم نام ببریم اما حتماً می دانید چه کسانی را می گویم! بالاصاله مسیر تجدّد را مسیر خوبی نمی دانند اما می گویند ما ناچار به آن شده ایم و انقلاب اسلامی نتوانسته مسیر را باز کند. به تعبیر خودشان با انقلاب اسلامی دوران جدیدی شروع نشد و ما وارد عهد جدیدی نشدیم.

خلاصه اینکه هر دو اذعان دارند نباید دنبال حکومت دینی باشیم. یکی می گوید مطلوب نیست و دیگری می گوید ظرفیت کنونی ما کافی نیست و دوران تاریخی آن فرا نرسیده است.

اما چرا هر دو این نگاه ها ناصواب است؟ گروه اول را بنده قبلاً زیاد بحث گفته ام. اینکه آیا ما دولت اسلامی می خواهیم یا مسیر سعادت ما از مسیر یک دولت سکولار است، بحث جدی است که نمی خواهم در این گفت وگو به آن بپردازم.

ظرفیت سازی انقلاب و ایجاد مطالبه در مردم نسبت به دولت اسلامی

اما اینکه آیا ما واقعاً ظرفیت داریم یا خیر؟ من عرضم این است که انقلاب و جوشش و انتظاراتی که ایجاد شده که واقعاً بین ما و جریان تجدّد درگیری ایجاد کرده است و ملت ما نیز در طول قریب به ۴ دهه هنوز حاضر نیست در مسیر تجدّد حرکت کند هم یک واقعیت است. چرا به اینکه جامعه ما حاضر نیست در مسیر تجدّد هم قدم بر دارد توجه نمی کنیم؟

در طول این چهار دهه دولت های متعددی سرکار آمدند. این دولت ها همه توفیق نسبی داشتند و در عین حال ناکامی های جدی هم داشتند. علت این ناکامی ها چیست؟ علت این است که این دولت ها همه در اصل دولت مدرن هستند و الا ما که هنوز دولت سازی مبتنی بر نظام خود را تئوریزه نکرده ایم لذا دولت هایی که سرکار می آیند دنبال یک دولت مدرن هستند. یعنی می خواهند دولت مدرن ایجاد کنند و مدرن سازی کنند؛ اعم از دولت سازندگی و اصلاحات. یعنی به دنبال ایجاد دولت اسلامی نیستند. دغدغه تمدن اسلامی و عبور از این مرحله به مرحله بعد را ندارند.

البته آنهایی که در رده های بالاتر حکومت هستند خودشان را مقید به اسلام می دانند اما در رده های بعدی در بدنه کارشناسی دولت و تصمیم سازان کاملا علمی (به معنای سکولار آن) فکر می کنند و بر اساس دانش مدرن می اندیشند. اصلاً ارتباط کار خود را با دین نمی فهمند که بخواهند دینی عمل کنند و درنتیجه دولت هایی شکل می گیرد که بیشتر گرته برداری از دولت مدرن است؛ آن هم گرته برداری ناقص. به این دلیل که مدل کامل آن در کشور ما قابل تعبیه نیست و با اقتضائات ما نمی سازد.

دولت هایی که به سمت مدرن سازی کشور حرکت می کنند در اوج نقطه ای که احساس می کنند موفق هستند معمولاً با ناکامی مواجه می شوند! در فضای بعد از دولت سازندگی رای دادن مردم به دولت اصلاحات را بد قرائت کردند. درواقع به نظرم رای دادن به رئیس جمهور دولت اصلاحات از باب این نبود که مردم ادامه سازندگی را می خواستند. برخی این قرائت را داشتند که مردم طعم سازندگی را چشیدند و ادامه آن را می خواهند لذا به شخصی رای دادند که مدرنیزاسیون را وارد مرحله جدید کند و به اصلاحات بنیادین بپردازد و بنیادهای اساسی جامعه را به سمت تجدّد تغییر دهد.

اینکه به دنبال اصلاحات رفتند تلقی این بود که ملت ادامه آن سازندگی را طلب میکنند و میخواهند از سازندگی اقتصادی و لیبرالیسم اقتصادی به سمت لیبرالیسم سیاسی حرکت کنند. طبق این تحلیل به سمت چالش با نظام و تغییر قانون اساسی حرکت کردند و دولت به جای اینکه در خدمت نظام باشد، دولتِ در چالش با نظام شد. به سمت تغییر قانون اساسی و به تعبیر خودشان به سمت تغییر نهادهای غیردموکراتیک رفتند. می خواستند در قانون اساسی یکسان سازی ایجاد کنند و نهادهای غیردموکراتیک را بردارند. از ولایت فقیه گرفته تا بقیه نهادها. این به دلیل قرائت غلطی بود که لحاظ کرده بودند.

گمان کردند مردم سازندگی و لیبرالیسم اقتصادی را قبول کردند و اکنون دولتی می خواهند که کاملا به لحاظ سیاسی و فرهنگی دولتی لیبرال باشد. طبق این فرض اشتباه، به همین سمت حرکت کردند و در نهایت هم ناکام شدند. در پایان هم باز تحلیل غلط کردند و می گفتند ما گمان می کردیم مردم لیبرالیسم می خواهند و به دنبال آزادی هستند در حالی که مردم نان می خواستند. این هم باز جزو اشتباهات شان بود.

ابتدا تحلیل اینها از رای مردم تحلیل غلطی بود. مردم نظام اسلامی می خواستند و در صدد بودند مناسبات اسلامی تر شود. در مناسبات اسلامی دنبال عدالت، امنیت، آزادی، رفاه، تثبیت موقعیت بین المللی و اقتدار و عزت بودند. ولی آنها را در چارچوب فرهنگ دیگری دنبال می کردند. هم در آغاز، غلط قرائت کردند هم در پایان و روی کار آمدن دولت بعد. ریشه رای به دولت آقای احمدی نژاد انگیزه های اقتصادی و دنبال نان بودن نبود.

اتفاقا دولت آقای احمدی نژاد هم این را تحویل نگرفت تا این نظام شکل گرفته قدری تئوریزه تر شود و به این سمت حرکت نکرد. با مدل دیگری به سمت ظهور حرکت می کرد و این مدل غیر از مدل انقلاب بود. الان هم دولتی که سرکار است شبیه دو دولت اصلاحات و سازندگی است. دولتی بر اساس ادبیات مدرن و با الگوی تعریف شده نوکینزی می خواهد جامعه را اداره کند.

در این دولت ها در عین حال که کسانی که در راس حاکمیت هستند معمولاً متعهد به اسلام هم هستند و می خواهند اسلام محقق شود و از اسلام تخلف نشود، اما دچار چالش می شوند، این چالش برای چیست؟ اگر جامعه دینی ما و انقلابی که کرده است و نظامی که ایجاد کرده است ظرفیت تداوم ندارد، چرا دولت ها یکی پس از دیگری می آیند و سعی دارند کشور را به سمت مدرن سازی پیش ببرند و موفق نمی شوند؟ چرا دولت ها با استقبال می آیند و با بداقبالی بازمی گردند و مردم از آنها رویگردان میشوند؟

آیا علت این نیست که انتظارات دیگری وجود دارد و مردم جنس دیگری از حاکمیت و دولت و مدیریت را می خواهند؟ تحلیل من این است که معنی این امر ضرورت عینی حرکت به سمت دولت اسلامی است. در صورتی که یک تحلیل خوب جامعه شناسانه انجام شود واضح می شود که این یک مطالبه اجتماعی است. مطالبه به حقی هم هست. این به معنای زنده بودن انقلاب اسلامی است. تلقی حقیر این است که منشا بسیاری از بحران های ما هم همین است. به این صورت که لایه های عمیق جامعه تحت تأثير فطرات و ظرفیت های انباشت تاریخی ایمان هستند. به هر ترتیب حادثه عاشورا و امثالهم برای جامعه مؤمنین یک ظرفیت تاریخی ایجاد کرده است.

ظرفیت هایی که وجود دارد به حدی رسیده که مطالبه یک نظام اجتماعی می کند و نظام جهانی مادی را به چالش می کشد. ما باید به سمتی برویم که در مقیاس کلان این انتظارات را در هر قدم بیشتر ساماندهی کنیم. در حد تبدیل کردن این مطالبات به یک انقلاب و شکستن ساختارهای اجتماعی حاکم و ایجاد نظم جدید و نظام اسلامی این اتفاق افتاده و مدیریت شده است. در طول این چهاردهه هم جهت گیری ها حفظ شده است و اگر حفظ نمی شد حتماً استحاله رخ می داد و برنامه ریزی کلان دولت ها نظام و انگیزه های انقلابی را تحلیل می برد؛ ام چنین نشد. به واقع ظرفیت های این نظام اجتماعی مطلوب موجود هستند.

لذا سؤال مهم برای بررسی این است که مردم چه چیزی را می خواهند که به دولت آقای روحانی و به دولت آقای احمدی نژاد و به دولت اصلاحات و به دولت سازندگی و آقای هاشمی راضی نمی شوند. رای مردم به رئیس جمهور اصلاحات رای علیه سازندگی بود. اینها بد تفسیر کردند و خیال کردند رای به تکمیل سازندگی و تعمیر سازندگی است. این موضوع در انتها هم خود را نشان داد و همان ها گفتند آنچه ما می خواستیم نشد!

فضا به یک سمت غیرقابل پیش بینی هم رفت. شما این را چه طور تحلیل می کنید؟ من می گویم مطالبه ای نسبت به یک نظم حاکمیتی وجود دارد که هم نیازهای مردم را تامین کند و هم در چارچوب فطریات و انتظارات مبتنی بر ظرفیت های تاریخی جامعه مؤمنین حرکت کند. من نمی گویم که مردم از دغدغه رفاه آزاد هستند خیر؛ مردم راحتی و رفاه را می خواهند. اما این را در یک چارچوب مشخصی طلب می کنند و حاضر نیستند برای رسیدن به آن از مطالبات فطری و ظرفیت های تاریخی خود عبور کنند و روی آنها خط بکشند. علت خیلی از بحران های اجتماعی ما همین است که در دولت سازی در چارچوب در ایستاده ایم. نه بیرون می رویم و نه داخل آییم. نه از دولت مدرن دل می کنیم و نه مدرن می شویم.

بررسی نشانه های ظرفیت اسلام خواهی در مردم

سوال: شما معتقدید بعد از ۳۸ سال مردم همچنان تمنای همان چیزی را دارند که در انقلاب ۵۷ داشته اند. از طرفی در جای دیگری فرموده بودید که ملاک اصلی برای سنجش دولت اسلامی جدی بودن بحث نزاع حق و باطل است. الان مبتنی بر اراده جمعی جامعه دولتی بر سر کار آمده است که با این ملاک تطابق چندانی ندارد. فرض جنابعالی با فضای عینی چگونه قابل جمع است؟ آیا اینطور نیست که بعد از ۳۸ سال انقلاب به نحیف ترین وضعیت نزاع حق و باطل رسیده است؟

جواب: این تمنا در یک نگاه در حال شفاف تر شدن است. یک چالشی در جامعه ما وجود دارد. لایه هایی از جامعه ما طعم دنیای مدرن را چشیده است و لذات مدرن را می خواهد. با ادبیات مدرن و سبک زندگی مدرن مانوس است. این یعنی جامعه خالص نیست، اما همین جامعه لایه های باطنی تری دارد که علیه این لایه ها می شورد. همانند آدمی که خود علیه خود قیام می کند. در لایه هایی اسیر نفس است و گناه هم می کند اما خود علیه خود شورش می کند و هیچوقت آرام نیست.

بنظر ما جامعه عقب نرفته است. من معتقدم خیلی وضعیت ما در نزاع حق و باطل، خوب است و به یک قدرت منطقه ای اثرگذار به نفع حرکت اسلامی تبدیل شدیم. درون کشور هم همینطور است. اصلا اگر درون به یک قوت جدی نرسیده باشد، بیرون اتفاقی نمی افتد. از طرف دیگر می خواهم بگویم غرب هم کار خود را کرده است. امروز مثل وضعیتی است که سوار و مرکب هیچکدام همراه هم نمی شوند. نفس می خواهد راه خود را طی کند و راکب هم نمی خواهد راه نفس را برود و دائماً جنگ دارند. گناه می کند و در درون خود با گناهی که کرده، درگیر است. خطا می کند و با خطای خود درگیر است. گاهی توبه و استغفار می کند. گاهی از خودش بدش می آید و پشیمان است و گاهی هم به وادی گناه پای می گذارد. به نظرم حیات اجتماعی جامعه ما در درگیری با تجدّد،، این چنین است.

لذا عرض من این است که لایه هایی از جامعه ما نمی خواهد تسلیم تجدّد شود. یک لایه هایی هم فریفته تجدّد است. نمیخواهم بگویم یک قشر در مقابل قشر دیگر قرار دارد بلکه نوع اقشار ما به نحوی آلوده غرب هستند. منتها میزان این آلودگی متفاوت است. مثل ویروسی که در همه وجود دارد اما در عده ای کمتر و در عده ای زیادتر نمود دارد. البته عده ای هم در خلوص کامل هستند اما تعدادشان زیاد نیست. جامعه ما آلوده است. اما معتقد هستم لایه های عمیق وجودی جامعه ما طالب دین خدا و فطرت هستند، لذا علیه خود می شورد و با انتخاب خود مقابله می کند و هنوز تکلیف خود را با خود مشخص نکرده است. من معتقدم این حرکت وجود دارد. علت بحران هایی هم که در جامعه شاهد آن هستیم به همین مسئله برمی گردد.

نه حاضر است از مدل پوشش غربی دست بردارد و نه حاضر است از ۲۲ بهمن دست بردارد. مانده چه کند؟ نه حاضر است به سمت فردیت برود و عواطف اجتماعی و اخلاق اجتماعی اسلامی را کنار بگذارد، نه حاضر است واقعاً همان روابط اجتماعی اسلام را رعایت کند. بین این دو حرکت می کند. لایه های عمیقی در جامعه وجود دارد. فعلا نمی خواهم تحلیل کلامی و الهیاتی کنم، می خواهم واقعیت اجتماعی را بیان کنم.

علت اینکه غرب را به تردید و تحیّر می کشاند هم همین است. از یک سو می گوید کار تمام شد و ما با جنگ نرم کار را بردیم و احتیاجی به حمله و حرکت نظامی نیست، چرا که رفتارهای ظاهری و عکس العمل های ظاهری را می بیند. می بیند آنها پالس می دهند و اینها هم قبول می کنند. گاهی در رای شان ظاهر میشود، گاهی در سبک زندگی اینها وارد می شود. مثلاً جامعه، دنیای مجازی جدیدی که آنها تعریف کردند را می پذیرد. در ایران از فیس بوک استقبال می شود و فلان شبکه مجازی کاربران زیادی دارد؛ همه اینها باعث می شود تا نتیجه بگیرند که این مردم با ما هستند و فکر می کنند که ایران را تسخیر کرده اند. اما زمان انتخابات و ۲۲ بهمن و روز عاشورا که می شود میبینند معادلات شان به هم ریخته است. ۲۰ میلیون نفر به مشهد سفر می کنند به جمکران می آیند و به زیارت حضرت معصومه س) می روند. در عین اینکه کنار دریا هم وجود دارد. همین حالت سبب شده تا نداند چه بکنند!

لذا می خواهم بگویم مطالبه ای وجود دارد که می خواهد به نظم اجتماعی برسد. ما باید مدل نظم اجتماعی این مطالبه را برای دوران گذار و برای مردمی که لایه هایی از وجود آنها درگیر تجدّد است، پیدا کنیم. مشکل کار ما دقیقاً در همین جاست. و عرض می کنم که این ایمان در لایه های عمیق و باطنی مرم است. اینطور نیست که دنیاخواهی باطن مردم شده و یک قشری گری دینی صرفاً وجود دارد. بلکه برعکس ایمان خواهی لایه باطنی این امت است. و الا در اوج رسیدن به تمدن مادی و عبور از دین نباید انقلاب دینی رخ می داد.

ممکن است کسی تحلیل غلط کند و بگوید این انقلاب هم دینی نبود و مردم آزادی می خواستند و انقلاب مسیر دموکراسی خواهی را با سزارین به انقلاب اسلامی بدل کرد! این تحلیل غلط است. چون ادامه روند با این تحلیل سازگاری ندارد. دولت اصلاحات و دولت سازندگی آمدند و پس زده شدند. الان هم دولتی آمده که مدعی ارتباط با جامعه جهانی و طی کردن مسیر توسعه همگام با جهان است و آنچنان موفق نیست.

اينجا عرض کنم که راه حل این جامعه هم دنبال روی از دولت های مدرن نیست. اگر کسی در مدرن سازی بخواهد از شیوه های غربی استفاده کند، با توجه به اینکه آنها از ما جلوتر هستند جلوتر ارزشی منظور نیست بلکه زودتر پا به این میدان گذاشتند و اقتضائات آن را ایجاد کردند- به تبعیت و دنبال روی ختم می شود. نمی شود دنبال روی اتفاق نیفتد. این راه دنبال روی دارد. در صورتی که ما نمی توانیم در دولت سازی دنبال رو دیگران باشیم. چون اصلاً دولتی که ما می خواهیم جنسش متفاوت است.

خلاصه تا اینجای بحث عرض من این بود که ما با یک ضرورت عینی نسبت به دولت اسلامی طرف هستیم؛ و عرض کردم که ظرفیت این مسئله نیز در مردم هست و نیز ظرفیت ایجاد این دولت هم در درون هست. این حرفی که برخی می گویند که ما ناچار به تسلیم دربرابر توسعه هستیم، درست نیست.

ممکن است تصور کنید که با وجود این تعارضات اجتماعی و نفوذ فرهنگ مادی در ملت ما، راه حل ایجاد دولت اسلامی نیست بلکه راه حل ایجاد یک دولتی با تساهل فرهنگی و ایجاد همزیستی طیف های مختلف است. درحالیکه این نظریه و همزیستی معنایی ندارد. این اختلاط یک بحران فرهنگی است که یا به نحو ایمان باید حل و فصل شود یا کفر. همزیستی اگر به معنی حفظ بحران هم باشد باز هم معنی ندارد. ایمان و کفر با هم نمی توانند همزیست شوند. یا شما راکب و مرکوب را با هم همراه می کنید و نفسانیات غلبه پیدا می کند و انسان مدرن می سازد یا اینکه ایمان انسان مؤمن را توسعه می دهید. اگر بخواهید ایمان را توسعه دهید مناسبات ایمانی را باید در حیات اجتماعی او بسازید و برای این کار باید دولت سازی و تمدن سازی کنید.

البته این دولت سازی هرگز به معنای دولت مدرنی که بر اساس ۴ مؤلّفه حاکمیت، حکومت، سرزمین و جمعیت تعریف می شود، نیست. دولت مطلوب ما دولتی که عوامل شکل گیری آن جنگ و بحران های اجتماعی و اقتصادی و فئودالیزم و پروتستانتیسم و رویگردانی از دین است، نیست. اینها هیچکدام عوامل و مؤلّفه های شکل دهنده دولت اسلامی نیستند. پیدایش دولت اسلامی بر اساس آن ۴ مؤلّفه و فرایند تأثير جنگ بر دولت سازی و بحران های اجتماعی و اقتصادی و فئودالیزم و عوامل فرهنگی همانند پروتستانتیسم، نیست. چنین دولی نسازیم، ما نباید مسیر دولت سازی را از غرب الگوبرداری کنیم و مثلاً اگر پروتستانتیسم قسمتی از فرایند تشکیل دولت غربی بوده شما هم برای تشکیل دولت اسلامی، پروتستانتیسم اسلامی درست کنید و به سمت پروتستانتیسم اسلامی بروید. این غلط است! در دولت اصلاحات چنین کردند. بحث های مربوط به اصلاح قرائت دین همان پروتستانتیسم اسلامی است. از این حرف ها زیاد زده شد. اینها شکست خورد. چرا توفیق پیدا نکرد؟ چه تحلیل عمیقی توان توصیف این مسئله را دارد؟

درگیری بزرگ و تمدنی اسلام با کفر با جرین انقلاب اسلامی

البته عرض کردم بحران هایی هم درست شده است. از یک سو لایه هایی از جامعه به سرعت مدرن می شود چرا که حاکمیت غربی هم هجوم خود را افزایش داده است. جنگ را با ما جدی کرده است. جنگ را وارد عرصه نرم افزاری کرده است. لایه هایی را تحت تأثير قرار می دهد و از ما قربانی هم می گیرد. قتلگاه هایی هم برای ما درست کرده است.

یک زمانی تهاجم و شبیخون بود و الان قتلگاه درست کرده است. تله می سازد. تله فرهنگی درست کرده است و از ما به شدت قربانی می گیرد. تا اينجا بحثی نیست ولی آیا موفق است؟ اگر موفق است چرا آن سوی عالم دارد بهم می ریزد؟ الان آمریکا رقبایی دارد از جمله چین و روسیه. اما با آنها جنگ تمدنی ندارد. با چه کسی جنگ تمدنی دارد؟ ایدئولوژی او را چه کسی به چالش کشیده است.

فیلسوفان اجتماعی خودشان می گویند بحران های اجتماعی به دلیل همین چالش و شکست ایدئولوژیک است. پس این طور نیست که صرفا آنها با ما وارد جنگ نرم شده اند و ما با آنها جنگ نرم نداشته ایم. ما آنها را تا مرز چالش و جنگ تمدنی پیش بردیم تا جایی که حاضر شدند اردوکشی نظامی کنند. آنها هیچگاه با روسیه و چین جنگ نظامی نمی کنند. اختلاف آنها سر میزان سهم خواهی در جهان مادی است. اما چون دعوای ما تمدنی است، با ما جنگ تمدنی دارند. اردوکشی نظامی می کنند. این طور نیست که بگوئیم جنگ نرم آمد و تمام شد! این را در جواب کسانی که می گویند ما مجبوریم تسلیم توسعه شویم و تغییر موضع دادند عرض می کنم.

اینها خیال می کردند انقلاب اسلامی که پیروز شد، در خلا پیروز شد و عهد جدید رسید. این گونه نیست. انقلاب در دنیای مدرن پیروز شده است و باید راه خود را ادامه دهد و به سمت جنگ جهانی فرهنگی حرکت کند. به میزانی که آنجا فتوحات اتفاق می افتد راه جدید پیدا می شود. خیال می کردند عهد جدید شروع شده و همه چیز گل و بلبل می شود. بعد دیدند که وارد جنگ های بزرگ شدیم و تله هایی بر سر راه ما گذاشتند و قربانی هایی از ما گرفتند و وقتی قربانی ها به حجم انبوه رسید اینها گفتند تمام شد و تسلیم توسعه شوید. این چه حرفی است؟ اگر آنها از ما قربانی گرفتند ما هم از آنها قربانی گرفتیم.

سوال: عده ای به تاریخ تشیع استناد می کنند و می گویند شما در طول تاریخ شیعه هیچگاه برای کم شدن قربانی در جنگ هیچگاه به سمت مرکز قدرت سیاسی حرکت نکرده بودید. الان هم برای حل مشکلات نباید به هسته قدرت سیاسی که تحت کنترل شیاطین و طاغوتیان است نزدیک می شدید. حتی معتقدند این ورود باعث شده است که ما بیشتر هم قربانی بدهیم.

جواب: بنظر بنده این گونه نیست و اگر ما نمی آمدیم و در این شرائط ورود به صحنه نمی کردیم، هیچ چیزی از ما باقی نمی گذاشتند! مگر دروازه های تمدن را به سوی ما باز نکردند؟ مگر دولت خود ما دنبال سکولاریزاسیون نبود؟ اینها خواب هستند. خیال می کنند اگر آن روند در دنیا ادامه می یافت و ما وارد میدان انقلاب نمی شدیم، چیزی برای ما باقی می ماند. ما در طول این مدت قربانی دادیم و قربانی هم گرفتیم. پیروزی های فراوانی هم داشتیم و نیروهای خیلی خوبی هم ساختیم.

این تلفات هم سطوحی دارد و برخی تلفات خیلی عمیقی نیست. به نسبت جمعیت، میزانی که در دوران قبل از انقلاب آدم ملحد داشتیم از الان بیشتر بود. بخش اعظم فضای روشنفکری ما الحادی بود. چه توده ای ها و چه غیرتوده ای ها. اینها را فراموش کردیم و حرف های بی حساب و کتاب می زنیم. نه آمار درست می دهیم و نه حرف های علمی می زنیم و تنها می گوییم باید تسلیم توسعه شد. چون دوران عهد دینی را در فضای خلا و بیرون از کشمکش و نزاع با جریان رقیب تصویر می کردیم.

ایجاد دولت اسلامی و لوازم آن در نیروسازی

لذا ما ناچار هستیم قدری نظم خود را متعین تر کنیم. منظومه خود را کامل تر کنیم. این مرحله ای است که یکی از اجزاء آن دولت سازی اسلامی است، یعنی دولتی که نیروهای آن اسلامی تر هستند. یعنی نه فقط تربیت خصوصی اینها خوب است بلکه انسان های ولایت محور هستند و تربیت اینها تربیت ولایی است. درگیری حق و ایمان را می فهمند. دولت مرد اسلامی، دولت مردی است که در میدان درگیر اسلام و کفر این درگیری را بهتر حس می کند. رشد روحی او نه فقط رشد ذهنی، به حدی رسیده که احساس بهتری از این درگیر دارد. رشد عقلی او به جایی رسیده است که میدان های این درگیری را بهتر تصور می کند. مهارت او به حدی رسیده که در این میدان خوب عمل می کند. در مقیاس دولت منظور است نه در مقیاس عمل شخصی! دولت مردی که دغدغه تمدن اسلامی دارد نه دغدغه توسعه. پیشرفت را اسلامی می فهمد نه مادی! دولت مردی که عدالت را در چارچوب عدالت اسلامی طلب می کند. این مطالبات در روح او وجود دارد و برای این کار هم آگاهی و مهارت دارد. می تواند مجموعه اینها را بکار گیرد و در مسیر هدایت دولت اسلامی قدم بردارد. ما دولت مرد اسلامی می خواهیم. دولت مرد اسلامی کاری که در این منصب انجام می دهد متناسب با اسلام است. یعنی حساسیت ها، درک و مهارت های او متناسب با منصبش، در مسیر غلبه اسلام باشد.

دولت مرد اسلامی کسی است که رفتارش با مردم، رفتار و برخوردش با قدرت های مادی متناسب با همین مقاصد است. مرحله دولت سازی اسلامی به این معنا است. هم ساختار دولت باید متناسب با مطالبات در دوران گذار باشد. مثل قانون اساسی ما که نظام دوران گذار ماست. نظام ما نظام دوره گذاز است. دولت هم باید دولت دوران گذار باشد. هم به لحاظ ساختاری و هم به لحاظ نیروی انسانی و هم نرم افزار اداره باید چنین باشد.

اگر دولت مردان ما طوری باشند که اندیشه اینها اندیشه توسعه تجدّد باشد؛ این عقلانیت دولت اسلامی نیست. انگیزه های اینها به جای آنکه هرچه دشمنی دشمنان خودآگاهانه تر و گسترده تر می شود، قوی تر و عمیق تر شود، برعکس در میدان درگیری افول می کند ضعیف تر می شود، چنین دولت مردانی به درد دولت اسلامی نمی خورند. دولت مردان دولت اسلامی دولت مردان دارای احساس و تفکر و مهارت ها برای تحقق جامعه دینی و کشور اسلامی هستند. برای پیشبرد مقاصد دنیای اسلام در درگیری با کفر هستند. تربیت شدند برای اینکه مدیریت اسلام بر جهان حاکم شود.

مدیر موفق آمریکایی که مدعی مدیریت جهانی است، کیست؟ مدیری است که احساس هویت و برتری کند و الا مدیر موفق در آمریکا نیست. ممکن است به درد ریاست جمهوری بورکینافاسو بخورد ولی به درد ریاست جمهوری آمریکای مدعی مدیریت جهانی نمی خورد. آمریکایی مدعی رهبری جهانی حتی ریاستش نباید درون گرا باشد. دولت مردان ما کاملا باید دولتمردانی باشند که به برتری موازنه اسلام بیانیشند و تامین رفاه و امنیت و آزادی های عمومی را هم با جدیت و قوت اما در همین مدار دنبال کنند. پس دولت مردان ما باید دولتمردان خاصی باشند. در مقیاس و تصدی گری خود باید با تربیت و آگاهی ها و پرورش روحی و ذهنی و مهارتی خاص باشند.

ایجاد ساختارهای متناسب و تولید فکر جدید برای دولت اسلامی

مناصب دولتی و ساختار دولت باید متناسب با این اهداف در دوران گذار تعریف شود. قانون اساسی ما با چنین منطقی نظام اسلامی را ایجاد کرده است. در قانون اساسی ما دستی در ساختارهای نظام های دموکراتیک و سوسیالیستی برده شده و نظام ما ترکیب سازی است که در آن سعی شده محوری در آن ایجاد شود که بقیه عوامل زیرمجموعه او باشند. اگر این محور دینی نبود موازنه به نفع دموکراسی تغییر می کرد. در دولت هم باید همین اتفاق بیفتد و ساختار دولت باید اصلاح شود. مقصود ما از دولت صرفا قوه مجریه نیست بلکه حاکمیت مراد است و باید ساختار آن متناسب با هدف تعریف و اصلاح شود. نیروهای انسانی متناسب با این هدف باید به لحاظ پرورشی و آگاهی و ایده تربیت شوند. نرم افزار اداره آن هم تولید شود.

اجمال این امر چنین است. ما نیاز جدی به فکر نو داریم. هم در عرصه دانشگاه و هم در عرصه فقاهت. مبتنی بر این آرمان هم فکر نو در عرصه فقاهت می خواهیم و هم در عرصه دانشگاه نیاز به فکر نو داریم. منتهی با ضوابطی که بیان می شود. منظور از فقه نو این نیست که آن را از تعبد به وحی رها کرده و به سمت فقه پویای مدرن برویم. این گونه نیست بلکه مراد این است که بر اساس چارچوب های اصیل خود مسائل نو را حل کنیم. مبتنی بر فرهنگ اهل بيت(عهم) و معارف قران و اسلام مسائل خود را حل کنیم.

در حوزه علم هم لااقل در حوزه علوم انسانی نیاز به فکر نو داریم. در این امر هم نیاز داریم که ظرفیت های مردم را فعال کنیم و به نیروهای مردمی بها دهیم. هم نیاز به فضای نخبگانی داریم و هم در این عرصه باید از مردم استفاده کرد. باید ایمان داشته باشیم که اگر مردم مؤمن را فعال کنیم خداوند عطا خواهد کرد و محصولات خوبی خواهیم داشت.

تفاوت های دولت اسلامی و غیر اسلامی

اگر خواستید بحث می کنیم که دولت اسلامی چه تفاوتی با دولت غیراسلامی دارد؟ اجمالاً اشاره کردم که نه مؤلّفه ها و نه فرایند شکل گیری اینها شبیه دولت های مدرن نیست. فرایند شکل گیری دولت اسلامی از انقلاب اسلامی و نظام اسلامی در درون یک نزاع و جنگ بزرگ بین ایمان و کفر است. دولت اسلامی دولتی است که قدرت حفظ جامعه اسلامی را در این درگیری همه جانبه دارد. ساخت و ماهیت و نرم افزار و نیروی انسانی ان باید به گونه ای باشد که بتواند دنیای اسلام و جامعه مؤمنین را حفظ کند و پیش ببرد.

درگیری همه جانبه بین کفر و ایمان از مؤلّفه هایی است که در ساخت دولت اسلامی دخیل است. دولتی که به این درگیری فکر نمی کند دولت اسلامی نیست. دولتی که می خواهد به سمت انحلال در جامعه جهانی حرکت کند دولت اسلامی نیست. این مسیر به تبعیت و دنبال روی ختم می شود. دولتی که نرم افزار آن نرم افزار جهانی شدن و در درازمدت استحاله در تمدن مادی است، دولت اسلامی نیست. همه هم نماز شب خوان باشند این دولت اسلامی نیست. دولت مرد آن هم دولتمرد اسلامی نیست. مسلمان خوبی است اما دولت مرد اسلامی نیست.

همانطور که یک کارگر محترم، دولت مرد اسلامی نیست، چون مهارت ها و اگاهی ها و دیگر لوازم را ندارد؛ آن کسانی هم که حساسیت های روحی دولت مرد اسلامی و تقوای مورد نیاز آن منزلت را ندارند، دولت مرد اسلامی نیستند.

سوال: ما چگونه باید به مشخصه های دولت اسلامی و دولت مرد اسلامی و ساختار دولت اسلامی و نرم افزار آن و در نهایت خود آن نرم افزار و برنامه دست پیدا کنیم؟

جواب: سنگ بنای همه این تعاریف آنجاست که باید دید اهداف دولت اسلامی چیست و چه مؤلّفه هایی دارد. چیزی که روشن است این است که دولت اسلامی حتماً دولت توسعه نیست. دولتی است که به پیشرفت اسلامی فکر می کند حتماً دولتی است که درگیری مستمر بین کفر و ایمان را می فهمد و مدیریت می کند. حتماً دولتی است که مفاهیمی همچون عدالت، امنیت، آزادی، رفاه و رفع تبعیض و فقر و سواد و اگاهی را در چارچوب فرهنگ اسلام فهم می کند نه در چارچوب ادبیات توسعه. هم نیاز به تربیت خاص و هم نیاز به نرم افزارهای خاص داریم و نرم افزارهای ما نیاز به فکر نو دارد. هم در حوزه فقاهت و هم در حوزه علوم و هم در حوزه برنامه ریزی احتیاج به فکر نو هست.

این فکر نو هم با فعال سازی نخبگانی و هم با استفاده از بدنه عمومی مردم اتفاق می افتد. اینها ایده های کلانی است که می توانم عرض کنم و اگر بپرسید در عرصه تفقه چه اتفاقی باید رخ دهد، می گوییم باید به فقه حکومت دست یابیم. فقه از فقه موضوعات به نظامات و بعد به فقه حکومت و مدیریت باید ارتقا پیدا کند. در حوزه علوم هم علوم پایه و منطق ها و فلسفه منطق ها باید تحول پیدا کند تا به علوم تخصصی و کاربردی برسد. در حوزه برنامه ریزی هم برنامه ریزی های توسعه، برنامه ریزی های اجرایی و قوانین جاری حتماً باید اسلامی شود.

از برنامه ریزی در مقیاس استراتژیک تا برنامه ریزی های اجرایی و ریل گذاری های اجرایی و عمومی باید اسلامی سازی صورت گیرد. در حوزه علوم هم از دانش های پایه تا کاربردی این مسیر باید طی شود. در حوزه فقاهت هم از ابزار و منطق فقاهت و تفقه دینی تا عرصه حکمت و عرفان و فقه باید دستخوش تحول شوند، به این معنا که مقیاس اینها از مقیاس موضوعات به نظامات و حکومت ارتقا یابد. از مقیاس فرد به مقیاس جامعه و توسعه اجتماعی ارتقا یابد.

بنابراین یک تحولات نرم افزاری و جامع می خواهیم. این محتاج فکر نو و پرورش نخبگانی و استفاده از ظرفیت عمومی مردم و تربیت خاصی است. هم در مقیاس دولت مردان و مدیران دولت ها و هم در مقیاس تصمیم سازان تربیت جدیدی می خواهیم که در آن انسان ها به سمت ایجاد این دولت و نرم افزارها حرکت می کنند. از آدم های تربیت شده غرب گرا، علم دینی و نرم افزارهای دولت اسلامی حاصل نخواهد شد. اگر یک حوزه غیرانقلابی تربیت کنیم از آن نرم افزارهای اداره اسلامی پیدا نخواهد شد.

اگر دولت مردانی تربیت کنیم که در رفتارهای خود پاک دست و خوش نیت هستند اما مدیریت در مقیاس تمدنی را نفهمند و دغدغه شان ایجاد تمدن اسلامی و عبور دادن مؤمنین از چالش تمدنی معاصر نباشد در تراز دولت مرد اسلامی نخواهند بود. ما هم به ایمان به مردم نیاز داریم و هم تربیت خاص می خواهیم و هم تفکر نو. هر سه باید باشد تا به سمت دولت سازی اسلامی برویم. والحمدلله…

*****

آیات و روایات بحث:

مجله خردنامه بررسی ضرورت ظرفیت مردمی, الزامات دولت سازي اسلامي, ضرورت دولت, مسیر تکامل انقلاب اسلامی, رویکردهای مختلف, دولت سازي اسلامی, ایجاد مطالبه, دولت اسلامی, بررسی نشانه های ظرفیت اسلام خواهی, تمدنی اسلام, جرین انقلاب اسلامی, ایجاد دولت اسلامی, ایجاد ساختارهای متناسب, دولت اسلامی, تفاوت های دولت اسلامی


پیمایش به بالا