متن زیر تقریر جلسه 277 درس خارج فقه خمس آیت الله میرباقری است که در تاریخ 26 مهر ماه 1400 برگزار شده است. در این جلسه استاد مسئله 68 و 69 را بررسی کرده و بعد به مسئله 70 و 81 پرداختند که درباره خمس مؤونه سفر حج است؛ ایشان در این جلسه نظر مرحوم سید در این دو مسئله را تبیین فرمودند.

مسئله 68: فوت مالک ربح در وسط سال

مرحوم سید در این مسئله به این نکته پرداخته اند که اگر کسی وسط سال خمسی از دنیا برود، مؤونه های عیال او بعد از مرگش از درآمد های وی کسر نمیشود.

استدلال این کلام مرحوم سید روشن است و نیازی به تطویل ندارد. ایشان میفرمایند که مؤونه های عیال شخص، بعد از مرگ او، دیگر جزء مؤونه های او محسوب نمی شود فلذا از درآمد وی هم کسر نخواهد شد.

مرحوم شاهرودی این نکته را نیز اضافه کرده اند که هزینه های تجهیز میت جزء مؤونه های اوست و میتوانند ورثه آن را از درآمد کسر کنند.

مسئله 69: استثناء نشدن مئونه های سال قبل از ربح امسال

این مسئله هم نکته خاصی ندارد و روشن است که اگر کسی در سالی درآمدی نداشته باشد و هزینه های زیاد داشته باشد نمیتواند هزینه های خود را از درآمد های سال بعد کسر کند؛ زیرا دلیل استثناء سنوی است و به همین دلیل از ربح سال آینده نمیتوان مؤونه های سال قبل را کسر کرد.

به عبارت دیگر مؤونه های هر سالی از درآمد آن سال استثناء شده است، لذا مؤونه های سال قبل را نمی توان از درآمد سال بعدی کسر کرد.

بررسی مسئله 70 و 81: استثناء مخارج حج از خمس

مرحوم سید در دو فرع 70 و 81 به بحث حج پرداخته اند لذا این دو فرع باهم بررسی میشود و بعد به فروع بعدی پرداخته خواهد شد. در بررسی این دو فرع ابتدا کلام ایشان و حواشی عروه در فرع 70 و 81 بیان خواهد شد و بعد استدلال های آن نیز بررسی می شود.

مرحوم سید در مسئله 70 می فرمایند هزینه های حج جزء درآمد همان سال است لذا اگر کسی مستطیع شد و به حج رفت، هزینه های حج جزء مؤونه های همان سال اوست و می تواند این هزینه ها را از درآمد کسر کند.

اما اگر کسی مستطیع شد ولی راه بسته بود، باید در پایان سال خمس مال خود را بدهد؛ در این صورت اگر استطاعت او ادامه پیدا کرد، حج بر او واجب است ولی اگر با پرداخت خمس استطاعت او از بین رفت دیگر حج بر او واجب نیست زیرا در این سال که استطاعت از مسیر نداشته و سال بعد هم استطاعت مالی ندارد.

ایشان نکته دیگری را اضافه کرده و می فرمایند که اگر استطاعت حاصل شد و تمکن از مسیر هم وجود داشت ولی مکلف به دلیل معصیت، به حج نرفت، احوط این است که خمس مقداری که در مؤونه حج مصرف می کند را بپردازد. کأنّ ایشان در این صورت این احتمال را پر رنگ دیده اند که اگر حج بر وی مستقر شده پس ممکن است هرینه های حج از مؤونه های وی باشد، به خلاف صورتی که تمکن از مسیر نداشته باشد که در این صورت قطعا جزء هزینه های او نیست.

بنابراین ممکن است ایشان این نکته را میخواهند بفرمایند که همین که شارع مقدس حج را واجب کرده است و حج بر وی مستقر شده جزء مؤونه های او محسوب میشود ولو آن را هزینه نکرده است ولی معمولا محشین همین نکته را بیان کرده اند که مؤونه، هزینه های بالفعل است لذا اگر هزینه نکرده دیگر مؤونه نخواهد بود و به همین دلیل در شخصی که تقتیر کرده و کمتر از مؤونه های شأنی خود هزینه کرده نمیتواند مؤونه هایی که در شأن او بوده را از درآمد کسر کند بلکه به همان مقداری که هزینه کرده است باید کسر کند. پس در صورت معصیت هم هزینه هایی که باید برای حج انجام می داده است جزء مؤونه های وی نخواهد بود.

حکم چهارمی که ایشان بیان کرده اند این است که اگر کسی در طول سالهای متعدد درآمدهایی داشته باشد و در یک سال مستطیع شود باید خمس درآمد های سال های قبل را بدهد ولی خمس درآمد امسال را در صورتی که در همین سال مشرف به حج شود لازم نیست بپردازد زیرا جزء مؤونه های همان سال او خواهد بود. ولی اگر در این سال متمکن از مسیر نبود، بازهم باید خمس آن را نیز بپردازد؛ در صورت عصیان هم ایشان همانند صدر مسئله می فرمایند اگر مکلف عصیان کرد همان احتیاط قبلی در اینجا نیز وجود دارد که بازهم در حواشی عروه با ایشان مخالفت شده است.

بنابراین ایشان استطاعت تدریجی را جزء مؤونه ها نمیدانند و آن را مثل جهزیه نمیدانند که ممکن است به تدریج تهیه شود زیرا در جهزیه و مسکن، متعارف این است که تدریجا آن را تهیه میکنند لذا هزینه هایی که در آن سال میکند جزء مؤونه های همان سال است ولی اگر به تدریج مستطیع میشود مقداری که در هر سالی پس انداز میکند که با آن به حج برود جزء مؤونه های او نخواهد بود.

مسئله 81 و تکمله بحث

در مسئله 81 نیز مرحوم سید به هزینه های حج پرداخته اند و نکته ای به مسئله 70 اضافه کرده و میفرمایند اگر به سفر حج برود و در میان سفر، سال خمسی او فرابرسد، آیا هزینه های بعد از سال را میتواند جزء مؤونه های سال قبل بداند یا جزء مؤونه های همان سال است؟

ایشان در این باره میفرمایند: «و الظاهر أنّ المدار على وقت إنشاء السفر فإن كان إنشاؤه في عام الربح فمصارفه من مؤنته ذهاباً و إياباً، و إن تمّ‌ الحول في أثناء السفر فلا يجب إخراج خمس ما صرفه في العام الآخر في الإياب أو مع المقصد و بعض الذهاب.»

یعنی ملاک اینکه هزینه ها جزء مؤونه سال قبل باشد یا سال بعد این است که انشاء سفر در کدام سال باشد؛ یعنی اگر انشاء سفر در امسال بوده باشد هزینه های سفر به صورت کلی جزء هزینه های همان سال است لذا اگر هنوز در مسیر رفتن به حج باشد، هزینه های حج و بازگشت و هزینه های رسیدن به مقصد جزء مؤونه های سال قبل است.

محشین عروه با ایشان مخالفت کرده اند و میفرمایند هزینه های هر سالی مربوط به همان سال است مگر در بعض موارد مثل اینکه مرکبی تهیه میکند یا اجاره میکند که به سفر برود که در این صورت هزینه اجاره ای که پرداخت کرده یا هزینه خرید مرکب جزء مؤونه های سال قبل است ولی هزینه های سفر که در سال بعد واقع شده جزء مؤونه های همان سال است.