متن زیر تقریر جلسه 278 درس خارج فقه خمس آیت الله میرباقری است که در تاریخ 27 مهر ماه 1400 برگزار شده است. استاد در این جلسه فروعی که مرحوم سید در دو مسئله 70 و 81 بیان کرده اند را تبیین کرده و به این نکات پرداختند که اگر شخصی تمکن مالی داشت ولی تمکن از مسیر نداشت یا اینکه تمکن از مسیر هم داشت ولی عصیان کرد یا اینکه به تدریج مستطیع شد و یا اینکه سال خمسی او در بین سفر بود چه حکمی دارد.

بررسی مسئله 70 و 81

همانطور که گفته شد مرحوم سید حج را در دو فرع 70 و 81 بحث کرده اند. ایشان در این دو فرع چند مسئله را بیان کرده اند. اولین مسئله ای که ایشان بیان کرده اند این است که اگر کسی مستطیع شود و حج برود، مؤونه های سفر حج خود را میتواند از درآمدهایش کسر کند.

صورت دومی که ایشان بیان کرده اند این است که اگر کسی تمکن مالی پیدا کرد ولی تمکن از مسیر نداشت در پایان سال باید خمس اموال خود را بپردازد و بعد از پرداخت خمس اگر استطاعت وی باقی بود حج بر او واجب است ولی اگر استطاعت باقی نبود دیگر حج بر وی واجب نیست

صورت سوم این است که شخص تمکن مالی و تمکن از مسیر هم داشته باشد ولی عصیان کند و حج نرود که در این صورت مرحوم سید احتیاط کرده اند ولی محشین با ایشان مخالفت کرده و میفرمایند مؤونه ای که استثناء شده است مؤونه های بالفعلی هست که هزینه شده باشد لذا وقتی مکلف هزینه نکرده است دیگر نمیتواند مقدار آن را از درآمد کسر کند و صرف وجوب حج باعث نمیشود مقدار اموالی که واجب بوده که در این مسیر هزینه شود استثناء شود بلکه مقداری که هزینه شده استثناء میشود.

صورت چهارمی هم که ایشان بیان کرده اند این است که اگر کسی به تدریج مستطیع شود باید خمس درآمدهای سال قبل را بپردازد اما مقداری که از درآمدهای امسال هزینه میکند متعلق خمس نیست و استثناء شده است.

مرحوم سید این نکته را بیان نفرموده اند که اگر مکلف مخارج حج را به تدریج پس انداز نکند بلکه به تدریج هزینه کند، چه حکمی دارد؟ لکن مرحوم شاهرودی در اینجا می فرمایند این هزینه کردن شبیه هزینه کردن برای جهزینه و مسکن می شود که ممکن است گفته شود که به تدریج تهیه کردن آنها جزء مؤونه های همان سال محسوب میشود؛ لذا به لحاظ فنی اگر کسی قائل شده که هزینه های تدریجی -مثل جهزیه و مسکن- هم مؤونه های همان سال است هزینه هایی که برای حج هم انجام داده است -مثل اینکه فیش حج تهیه کرده و در کاروان ثبت نام کرده و هزینه هایی از این دست انجام داده است- را نیز میتواند استثناء کند.

البته مرحوم شاهرودی فقط صورتی را بیان کرده اند که حج بر وی مستقر باشد به این صورت که قبل استطاعت داشته ولی عصیان کرده و به حج نرفته باشد و یا اینکه تمکن مالی را در استطاعت کافی بدانیم و استطاعت را مقید به تمکن از مسیر ندانیم.

نکته اینکه ایشان فقط هزینه های تدریجی در صورتی که حج بر مکلف مستقر شده را جزء مؤونه های وی می دانند اما هزینه های تدریجی در صورت عدم استقرار حج را جزء مؤونه های او نمی دانند، این است که هزینه های ضروری را میتوان به تدریج هزینه کرد لذا مثل مسکن و جهزیه را میتوان به تدریج تهیه کرد و لکن هزینه های غیر ضروری را نمیتوان به تدریج تهیه کرد و اگر به تدریج تهیه کند باید خمس آن را بپردازد چون جزء مؤونه های همان سال نیست بلکه هزینه های سال بعد است. یعنی ظاهرا ایشان می خواهند بفرمایند که متعارف این است که هزینه های ضروری را به تدریج تهیه میکنند.

نکته پنجمی که مرحوم سید درباره سفر حج بیان کرده اند در مسئله 81 است ایشان در مسئله 81 می فرمایند اگر سال خمسی شخص در بین سفر باشد، آیا هزینه های سفر که بعد از پایان سال خمسی اوست جزء هزینه های سال قبل است یا جزء هزینه های سال بعد است.

مرحوم سید در بیان حکم این مسئله می فرمایند ملاک و معیار، انشاء سفر است لذا هرگاه انشاء سفر کرده باشد، هزینه های سفر هم جزء مؤونه های همان سالی است که انشاء سفر کرده است.

مناقشه هایی از این دست که لازمه کلام ایشان این است که اگر شخص در بازگشت از مسیر حج به زیارت عتبات هم برود، باید هزینه های زیارت عتبات هم جزء مؤونه های سال قبل شود، وارد نیست زیرا مراد مرحوم سید این هزینه هایی که مربوط به سفر جدید هستند نیست و حتی شاید مراد ایشان هزینه های جاری زندگی که درسفر هم طبیعتا این هزینه های وجود دارد، نباشد، بلکه مراد ایشان فقط هزینه های سفر باشد که شخص به علت سفر متحمل آنها میشود.

بعضی با ایشان مخالفت کرده و میفرمایند هزینه های سال بعد جزء مؤونه های سال بعد است اما اگر در سال قبل هزینه هایی برای سفر کرده است مثل اینکه مرکب خریداری یا اجاره کرده است جزء مؤونه های همان سالی است که خرید را انجام داده ولو سفر در سال بعد باشد، ولی هزینه های جاری سفر جزء مؤونه های همان سالی است که هزینه واقع میشود.

دلیل مرحوم سید ظاهر همین است که عرف هزینه های سفر را یک هزینه به هم پیوسته میداند نه هزینه های متعدد لذا همه را باهم محاسبه میکند و زمان محاسبه آن هم همان هنگام انشاء سفر است. بنابراین هزینه های سفر مثل مؤونه هایی است که عین آن باقی میماند که پرداخت خمس آن لازم نیست.

اگر کسی این استدلال را بپذیرد که تمام است ولی اگر این کلام پذیرفته نشود، روشن است که باید هزینه های هر سال را از درآمد همان سال کسر کند نه اینکه آن را از درآمد سال قبلی محاسبه کند.